Quang Dũng - Tây Tiến

Ảnh: vi.wikipedia

Quang Dũng (tên thật là Bùi Đình Diệm; 1921–1988) là tác giả của một số bài thơ nổi tiếng như Tây Tiến, Đôi mắt người Sơn Tây, Đôi bờ... Ngoài ra ông còn là một viết truyện, kịch, vẽ tranh, soạn nhạc .. và cũng từng giữ chức Đại đội trưởng trong Trung đoàn Tây Tiến trong kháng chiến chống Pháp

Sau 1954 ông làm biên tập viên cho báo Văn nghệ, sau đó là nhà xuất bản Văn học.

Trong vụ Nhân Văn Giai Phẩm, ông bị gửi đi chỉnh huấn.

Những câu thơ bi tráng trong bài thơ Tây Tiến

Tây Tiến đoàn binh không mọc tóc
Quân xanh màu lá dữ oai hùm
Mắt trừng gửi mộng qua biên giới
Đêm mơ Hà Nội dáng kiều thơm

Bị qui kết là mang hơi hướng tiểu tư sản, thiếu tính chiến đấu, có hại cho tinh thần bộ đội .. Dù sau này, chính bài thơ Tây Tiến nghe đâu lại được khắc trên bia ở nhiều nghĩa trang liệt sĩ .. Từ đó, ông sống âm thầm trong thiếu thốn ..
Năm 2001, mừơi ba năm sau khi ông mất, ông đã được truy tặng Giải thưởng nhà nước về văn học nghệ thuật.
Ngày nay bài thơ Tây tiến được giảng dạy trong chương trình văn học lớp 12.

Mời nghe Đào Thúy ngâm



Bài thơ này đã được Phạm Duy phổ nhạc thành Hương ca 10. Hãy nghe Phạm Duy kể (phamduy.com)

Trong kháng chiến tôi có may mắn gặp hai nhà thơ hay nhất ở hai vùng khác nhau là Hoàng Cầm và Quang Dũng. Có lẽ khung cảnh mỗi vùng kháng chiến khác nhau nên thơ của Quang Dũng có vẻ âm u huyền bí trong khi thơ Hoàng Cầm rất trong sáng.

Đường Tây Tiến không phẳng lặng, bình an như đường về sông Đuống:
Dốc lên khúc khuỷu dốc thăm thẳm
Heo hút cồn mây súng ngửi trời
Ngàn thước lên cao ngàn thước xuống…

Vốn là đại đội trưởng chiến đấu, Quang Dũng gần súng đạn, gần cái chết hơn thi sĩ Hoàng Cầm nên anh gầm lên trong thơ:

Chiến trường đi chẳng tiếc đời xanh
Áo bào thay chiếu anh về đất
Sông Mã gầm lên khúc độc hành…
(..)

Gần sáu mươi năm trước, tôi đã có ý định phổ nhạc bài thơ Tây Tiến của Quang Dũng, nhưng sau khi tôi soạn đuợc vài ba câu thì... tôi ngưng. Có thể lúc đó tôi không có nhiều thì giờ như bây giờ, đang chạy theo kháng chiến với đời sống rất kham khổ, nguy hỉểm và vất vả. Bài thơ này đã trở thành một thứ trầm hương qúy báu nhất của nước Việt Nam. Khi viết hương ca, xưng tụng quê hương trong đó thi phẩm của các thi nhân trẻ, già, mới, cũ là xứng đáng nhất, tôi đã mượn bài thơ Tây Tiến Quang Dũng để làm thành bài

:
Hương ca 10: Tây Tiến - thơ Quang Dũng - Anh Dũng và ban hợp ca trình bày
(file audio bị hỏng link, thay clip với tiếng hát Lê Hồng Quang.3/7/2016)



đọc: Tây Tiến
thơ Quang Dũng

Sông Mã xa rồi Tây tiến ơi !
Nhớ về rừng núi, nhớ chơi vơi
Sài Khao sương lấp đoàn quân mỏi
Mường Lát hoa về trong đêm hơi

Dốc lên khúc khuỷu dốc thăm thẳm
Heo hút cồn mây, súng ngửi trời
Ngàn thước lên cao, ngàn thước xuống
Nhà ai Pha Luông mưa xa khơi

Anh bạn dãi dầu không bước nữa
Gục lên súng mũ bỏ quên đời !
Chiều chiều oai linh thác gầm thét
Đêm đêm Mường Hịch cọp trêu người

Nhớ ôi Tây tiến cơm lên khói
Mai Châu mùa em thơm nếp xôi

Doanh trại bừng lên hội đuốc hoa
Kìa em xiêm áo tự bao giờ
Khèn lên man điệu nàng e ấp
Nhạc về Viên Chăn xây hồn thơ

Người đi Châu Mộc chiều sương ấy
Có thấy hồn lau nẻo bến bờ
Có nhớ dáng người trên độc mộc
Trôi dòng nước lũ hoa đong đưa

Tây tiến đoàn binh không mọc tóc
Quân xanh màu lá dữ oai hùm
Mắt trừng gửi mộng qua biên giới
Đêm mơ Hà Nội dáng kiều thơm

Rải rác biên cương mồ viễn xứ
Chiến trường đi chẳng tiếc đời xanh
áo bào thay chiếu, anh về đất
Sông Mã gầm lên khúc độc hành

Tây tiến người đi không hẹn ước
Đường lên thăm thẳm một chia phôi
Ai lên Tây tiến mùa xuân ấy
Hồn về Sầm Nứa chẳng về xuôi.
Phù Lưu Chanh, 1948

Nghe Hồng Vân ngâm thêm một bài thơ nổi tiếng của Quang Dũng và đọc một bài viết kể lại những nỗi truân chiên của Quang Dũng chung quanh bài thơ Tây Tiến

Đôi mắt người Sơn Tây - Hồng Vân ngâm


đọc: Lịch sử tiếp nhận tác phẩm “Tây Tiến” của nhà thơ Quang Dũng
Thạc sĩ Phan Minh Thùy

Đời sống của một tác phẩm văn học không chỉ gói gọn trong lịch sử sáng tác mà còn bao gồm cả lịch sử tiếp nhận của nó. Số phận của tác phẩm ra sao là tùy thuộc vào thái độ tiếp nhận của công chúng. Có nhiều tác phẩm mới ra đời đã bị lãng quên, cũng có tác phẩm trường tồn với thời gian, và cũng có không ít tác phẩm có số phận phức tạp, thăng trầm bất định, khi thì được ca ngợi hết lời, khi thì bị vùi dập không thương tiếc. Tác phẩm “Tây Tiến” của nhà thơ Quang Dũng nằm trong số những tác phẩm văn học có lịch sử tiếp nhận phức tạp đó.
    Tây Tiến là một đơn vị được thành lập vào đầu năm 1947, có nhiệm vụ phối hợp với bộ đội Lào, bảo vệ biên giới Lào – Việt và đánh tiêu hao lực lượng quân đội Pháp ở Thượng Lào và miền tây Bắc Bộ Việt Nam. Quang Dũng gia nhập đoàn quân Tây Tiến vào khoảng cuối xuân năm 1947, giữ chức vụ đại đội trưởng. Đến năm 1948, đoàn quân Tây Tiến trở về Hoà Bình thành lập trung đoàn 52. Cuối năm đó, Quang Dũng được chuyển sang đơn vị khác. Năm 1949, đại hội toàn quân Tây Tiến họp mặt ở làng Phù Lưu Chanh, Quang Dũng cũng có tham dự. Bài thơ được viết rất nhanh và được hoan nghênh nhiệt liệt tại đại hội ấy. Bài Tây Tiến vừa ra đời đã được bạn đọc trong và ngoài quân đội chuyền tay, truyền miệng cho nhau, được đa số công chúng yêu mến đến ngất ngây. Bài thơ được Nguyễn Huy Tưởng đem về Hà Nội và được Xuân Diệu cho đăng ngay trên tạp chí Văn nghệ. Xuân Diệu nhận xét: đọc Tây Tiến như ngậm âm nhạc ở trong miệng.
    Nhưng số phận bài thơ thật lắm truân chuyên. Chỉ ít năm sau đó, Tây Tiến bị giới phê bình phê phán nặng nề. Tây Tiến được xem như một dẫn chứng để phê phán khuynh hướng tiểu tư sản trong thơ kháng chiến. Người mở đầu cho thái độ tiếp nhận này lại chính là Hoài Thanh. Bài viết “Nói chuyện thơ kháng chiến” của Hoài Thanh phê phán Tây Tiến hết sức gay gắt:
    “Nhưng đến khi chúng ta đã thực sự làm anh hùng rồi, cái mộng anh hùng vẫn không chịu buông tha chúng ta và, quái lạ, nhìn vào ngay chúng ta, chúng ta vẫn cứ muốn biến chúng ta thành những anh hùng trong mộng. Một chiến sĩ trong đoàn quân Tây Tiến viết:
        Tây Tiến đoàn binh không mọc tóc
        Quân xanh màu lá dữ oai hùm.
        Mắt trừng gửi mộng qua biên giới,
        Đêm mơ Hà Nội dáng kiều thương (thơm).
    Nhất định là anh chiến sĩ Tây Tiến đó nhìn bạn và nhìn mình qua một bức màn mộng ảo. Sự thực đơn giản hơn nhiều (dẫn chứng những bài thơ kháng chiến khác)”. Hoài Thanh còn nói “Anh Tố Hữu gọi bệnh này là bệnh yêng hùng, theo giọng hát tuồng cổ ở miền trong”.
    Hoài Thanh đã đứng trên lập trường chính trị để phê phán Tây Tiến, muốn áp đặt quan điểm của Trung ương đảng về văn hoá để vùi dập những giá trị nghệ thuật của Tây Tiến. Ông có ý định đánh tan, dẹp bỏ tận gốc các thứ “rơi rớt” tiểu tư sản của “thơ mới” lãng mạn trong thơ kháng chiến. Trong bài “Nói chuyện thơ kháng chiến”, ông đưa ra hàng loạt khái niệm: đạo rớt, nhắm rới, ngắm rớt, buồn rớt, mộng rớt… và bệnh yêng hùng. Đoạn phê bình Tây Tiến vừa được trích dẫn trên kia trích trong mục “Mộng rớt” của “Nói chuyện thơ kháng chiến”.
    Khổ một nỗi, bài viết này lại có tác động chính trị rất lớn. Ý kiến phê phán của Hoài Thanh đối với Tây Tiến ảnh hưởng không nhỏ đến các nhà phê bình khác. Thế là người ta đua nhau phê phán Tây Tiến. Tiếc rằng tôi chưa thể tìm được chính xác các bài viết ấy, song nội dung của chúng đã được thuật lại trong nhiều tác phẩm phê bình và sách tham khảo hỗ trợ giáo khoa hiện nay. Đại thể họ phê phán bài thơ tập trung vào các luận điểm sau:
-    phê phán câu “Mắt trừng gửi mộng qua biên giới, đêm mơ Hà Hội dáng kiều thơm” là lãng mạn, mơ mộng quá đáng, không thích hợp cho hoàn cảnh chiến đấu, là yếu đuối, không có tinh thần chiến đấu. Thậm chí hình ảnh dáng kiều thơm có cái gì đó không lành mạnh.
-    Phê phán sự thi vị trong hình tượng người chiến sĩ là biểu hiện của chủ nghĩa anh hùng cá nhân.
-    Phê phán câu Tây Tiến đoàn binh không mọc tóc, Quân xanh màu lá dữ oai hùm là phản ánh sai lệch hình ảnh người chiến sĩ mới, là méo mó, mất đẹp hình tượng người chiến sĩ.
-    Phê phán những câu thơ miêu tả cái chết là bi quan, không tích cực, vì nó tô đậm mất mát và tổn thất, sẽ ảnh hưởng xấu đến nhuệ khí của quân ta.
Phải nói rằng đây là giai đoạn khó khăn trong sự nghiệp của Quang Dũng. Vì một bài thơ hay như thế mà nhà thơ trở thành con người dè dặt, e ngại. Ông luôn hoảng hốt khi có người nào ca ngợi mình. Hồi ông công tác ở ban biên tập báo Văn nghệ, có một thanh niên đến gặp, tâm sự rằng rất mê câu “Mắt trừng gửi mộng qua biên giới, đêm mơ Hà Hội dáng kiều thơm”, ông hốt hoảng xua tay: “Thôi thôi, tôi chết vì những câu ấy đấy!” Giáo sư Hoàng Như Mai cũng kể: “Gặp anh giữa phố Hà Nội, tôi bô bô: “Này ông Quang Dũng, Sài Gòn họ ca tụng ông ghê lắm, có đến mấy đặc san về ông”. Anh vội xua tay nói khẽ: “Thôi xin ông, đừng nói với ai nhé!”. Tôi ân hận vì lơ đễnh. Các bài Tây Tiến, Đôi mắt người Sơn Tây, Đôi bờ, Anh lính râu ria v.v… của Quang Dũng được quá nhiều người ưa thích và truyền tụng quá nhiều, vì thế ít nhiều anh bị “vạ vịt” vì chúng. Rõ tội: chữ “tài” liền với chữ “tai”.”
    Không phải chỉ có Tây Tiến, mà một số bài thơ khác cũng chịu chung số phận truân chuyên ấy. Điển hình là bài Màu tím hoa sim của Hữu Loan. Bài thơ ấy một thời bị coi là ủy mị, bị phê phán không thương tiếc, nhưng hiện giờ lại được mua bản quyền trị giá một trăm triệu đồng.
    Bài thơ Tây Tiến cũng vậy, sau một thời gian dài bị vùi dập, đến thời kỳ đổi mới, người ta trở lại ca tụng nó. Nhất là sau năm 1988, năm mất của Quang Dũng, bài thơ đã được chọn đưa vào chương trình văn lớp 12. Đó là một sự ngầm công nhận giá trị nội dung và nghệ thuật của Tây Tiến. Từ đó, nhiều bài viết ca ngợi Tây Tiến lại bắt đầu rộ lên, minh oan cho Tây Tiến, phản bác lại những chỉ trích ngày xưa. Chỉ tiếc một nỗi, Quang Dũng không còn sống đến lúc ấy.
    Nhà giáo Lương Duy Cán rất say sưa ca ngợi Tây Tiến: “Có những ngày tháng không thể quên, cái gian khổ ác liệt không thể quên, cả cái hào hùng lãng mạn cũng không thể quên. May mắn thay, giữa những ngày tháng không thể quên ấy, lại có những bài thơ không thể quên, như Tây Tiến của Quang Dũng.” Còn giáo sư Hà Minh Đức thì nhận xét Tây Tiến là một bài thơ có giá trị về tư tưởng và nghệ thuật, được viết với màu sắc thẩm mỹ phong phú, giáo sư Nguyễn Đăng Mạnh thì giải thích một cách công bằng về những chi tiết mà trước kia Tây Tiến bị phê phán. Thậm chí gần đây, Bộ Giáo Dục và Đào Tạo liên tục dùng bài thơ này để biên soạn đề thi Tú tài, đại học. Bấy nhiêu đó cũng đủ chứng tỏ hiện nay người ta trân trọng Tây Tiến đến mức độ nào.
    Tây Tiến là một bài thơ thực sự hay. Nó không chỉ là một tuyệt tác về hình thức nghệ thuật mà về mặt nội dung cũng có nhiều điểm đáng quý, và những điểm đáng quý ấy lại nằm chính ở chỗ mà nó bị người ta chỉ trích. Những điểm mà ngày xưa người ta cho rằng bi lụy, mất mát hoặc bóp méo hình ảnh người chiến sĩ thật ra lại có giá trị hiện thực rất lớn. Đã có chiến tranh thì đương nhiên phải có hoàn cảnh khắc nghiệt và có tổn thất. Bản chất của chiến tranh là tàn phá, là hủy diệt, chỉ nêu lên sự thật gian khổ thì có sá gì. Những câu “Tây Tiến đoàn binh không mọc tóc, Quân xanh màu lá dữ oai hùm” là nhìn thẳng vào sự gian khổ, thiếu thốn của người chiến sĩ. Con đường hành quân của Tây Tiến toàn là rừng thiêng nước độc, các chiến sĩ bị sốt rét hoành hành rất dữ, mà thuốc men thì cực kỳ khan hiếm và thiếu thốn, nên đoàn quân mới có màu da tái xanh và bị rụng tóc (các chiến sĩ chết vì sốt rét còn nhiều hơn vì chiến đấu). Nhưng không vì thế mà giọng thơ trở nên yếu đuối, trái lại còn có nét hào hùng đặc biệt.
    Những câu thơ nhắc đến sự mất mát hi sinh cũng là nhìn thẳng vào sự thật khắc nghiệt. Tây Tiến có thể coi là một đoàn quân cảm tử, các chiến sĩ hi sinh rất nhiều (vì chiến đấu và vì sốt rét), nhưng hoàn cảnh chiến trường thiếu thốn đến nỗi không có manh chiếu để liệm xác. Có thể nói, trong giai đoạn này, không có bài thơ nào diễn tả được thật ấn tượng và cao cả mà thanh thản cái tinh thần quyết tử cho Tổ quốc quyết sinh như Tây Tiến. Nói đến cái chết, nhưng bài thơ không hề bi lụy, mà hào sảng, nhẹ nhàng và sang trọng:
-    Anh bạn dãi dầu không bước nữa
    Gục lên súng mũ bỏ quên đời…
-    Rải rác biên cương mồ viễn xứ
    Chiến trường đi chẳng tiếc đời xanh
    Ao bào thay chiếu anh về đất
    Sông Mã gầm lên khúc độc hành…
-    Tây Tiến người đi không hẹn ước,
    Đường lên thăm thẳm một chia phôi…
Nói đến cái chết mà câu thơ không hề có một từ chết. Tất cả chỉ là bỏ quên đời, chẳng tiếc đời xanh, về đất, độc hành, thăm thẳm một chia phôi… nhẹ nhàng mà đầy hào khí như tráng sĩ xưa:
    Chí làm trai dặm nghìn da ngựa,
    Gieo Thái Sơn nhẹ tựa hồng mao.
Những vần thơ khí khái sang trọng như thế thì bị chỉ trích, trong khi cũng có rất nhiều bài thơ kháng chiến khác đề cập đến cái chết, ví dụ như bài Mồ anh hoa nở… hoặc bài hát phổ biến những ngày đầu kháng chiến:
    Đoàn Vệ quốc quân một lần ra đi,
    Nào có sá chi đâu ngày trở về
thì lại được ca ngợi hết lời.
    Nói về sự gian khổ, thiếu thốn, Chính Hữu (Đồng chí) và Hồng Nguyên (Nhớ) cũng được khen ngợi, vậy mà đến Quang Dũng… Phải chăng những bài thơ kia có cái hồn nông dân mộc mạc chân chất nên được đề cao, còn Tây Tiến vì quá sang trọng, quá đẹp đẽ, quá hào hoa nên bị coi là tiểu tư sản. Đa số chiến sĩ  Tây Tiến là những thanh niên, học sinh Hà Nội, thuộc tầng lớp trí thức nên những gì sang trọng, đẹp đẽ, hào hoa, lãng mạn mà Quang Dũng thể hiện trong bài thơ là một lẽ tất nhiên. Cái mơ mộng “dáng kiều thơm” của họ cũng là một cảm xúc hết sức nhân bản, điều đó càng chứng tỏ sự khốc liệt của chiến tranh không làm sao dập tắt được trái tim yêu đời yêu người của chiến sĩ Tây Tiến, trong gian khổ mà vẫn vững lòng tin ở cuộc sống. Nguyễn Đình Thi trong bài thơ Đất nước cũng viết: “Những đêm dài hành quân nung nấu, bỗng bồn chồn nhớ mắt người yêu” mà không hề bị ai phê phán, chỉ vì cái nhớ nhung ấy không thật ấn tượng, không thật gợi cảm đến thiết tha như Tây Tiến. Vả chăng người lính Tây Tiến chỉ dám nghĩ đến người yêu trong giấc ngủ, không hề để ảnh hưởng đến chiến cuộc, vậy thì có gì là sai. Cả cái bệnh yêng hùng mà người ta gán ghép cho Tây Tiến cũng là hết sức vô lý. Những gì yêng hùng thể hiện trong bài thơ thật ra chỉ là sự hồn nhiên của những chàng trai trẻ Hà thành văn vật và tráng chí hi sinh quên mình vì nước một cách vô tư. Như chính Quang Dũng đã tâm sự: hồi ấy, tấm lòng, cảm xúc như thế nào thì viết như thế ấy, chứ chẳng có chút lý luận gì. Sao chúng ta không thể trân trọng tấm lòng thật thà ấy.
Có thể nói rằng, phái phê phán Tây Tiến - mà tiêu biểu là Hoài Thanh - có thái độ phân biệt giai cấp, quá coi trọng nông dân mà coi thường trí thức tiểu tư sản, quá hẹp hòi tả khuynh khi đánh giá tác phẩm văn học, áp đặt lập trường chính trị vào văn học một cách máy móc mà không quan tâm đến giá trị đích thực của văn chương. Sai lầm này của họ chủ yếu bị ảnh hưởng từ phong trào “nhận đường”. Họ nhận đường bằng một thái độ cực đoan, đến nỗi quay lưng lại phủ nhận cả những thành tựu đích thực mà mình đã từng có. Đó quả thật là một sai lầm ấu trĩ, làm kìm hãm bước tiến của văn học nghệ thuật, nhưng lại là một đặc điểm không nhỏ của ý thức văn học nước ta trong những năm 45 – 55. Nhược điểm này đã dần được khắc phục trong thời kỳ đổi mới.
Khi phê bình Tây Tiến là đắm chìm trong màn sương mộng ảo, Hoài Thanh đã tự bộc lộ rằng mình tiếp nhận bài thơ bằng con mắt của một kẻ bàng quan, ngoại cuộc, bằng thái độ khắt khe của kẻ cả, trưởng bối. Có lẽ Hoài Thanh chưa bao giờ cầm súng chiến đấu, chưa bao giờ bị sốt rét hành hạ, chưa bao giờ chứng kiến đồng đội mình vì bệnh tật mà tóc không mọc nổi, màu da xanh tái, thậm chí mất mạng. Nhưng tôi dám chắc, Hoài Thanh cũng có một tâm hồn đêm mơ Hà Hội dáng kiều thơm, vậy thì tại sao ông lại có thể phê phán Tây Tiến gay gắt đến như thế? Sao bỗng dưng tâm hồn ông khô khan thế, giọng văn phê bình của ông trở nên cộc lốc, nhạt nhẽo và trịch thượng thế? Còn đâu sự say đắm lòng người đã từng được thể hiện trong “Một thời đại trong thi ca”? Là một người ái mộ thành tựu phê bình của Hoài Thanh trước Cách mạng, tôi không khỏi ngỡ ngàng khi đọc “Nói chuyện thơ kháng chiến”. Sự thay đổi đến không ngờ này của ông có thể giải thích bằng những hệ quy chiếu nhận thức của thời đại hay không? Mà có lẽ, thái độ tiếp nhận này chỉ xuất hiện ở những nhà phê bình trong phong trào nhận đường, chứ toàn quân và bạn đọc bình thường bên ngoài vẫn luôn yêu mến Tây Tiến như thuở nó mới ra đời ở làng Phù Lưu Chanh.
Tôi nghĩ rằng không khó khăn gì để tiếp nhận bài thơ Tây Tiến một cách công bằng. Giá trị của bài thơ là một sự thật không thể chối cãi. Sở dĩ bài thơ phải chịu số phận truân chuyên như thế không phải vì các nhà phê bình của chúng ta không hiểu được cái hay của nó, mà vì họ đã bị chi phối bởi mục đích ngoài văn học. Trong lúc gấp gáp nhập cuộc với thời đại, họ đã biến văn học đơn thuần thành công cụ phục vụ cho chính trị, và vì thế, một bài thơ đáng yêu, đáng quý trở thành con chốt thí cho công cuộc nhận đường. Có thể tấm lòng của những trí thức nhận đường này là thật sự vô tư, song bất cứ một cái gì thái quá cũng đều không hợp với chân lý vĩnh cửu. Cho nên, với tư cách là nhà phê bình, chúng ta cần phải có công tâm, có lòng thành thực và có cái nhìn sâu rộng để sao cho dưới ngòi bút phê bình của chúng ta, tác phẩm và bạn đọc có thể xích lại gần nhau hơn, những tác phẩm có giá trị sẽ có một lịch sử tiếp nhận bằng phẳng, xứng đáng hơn.

Nguồn: lấy trên mạng, ko nhớ