Thạch Hãn giang. Nguyễn Khuyến

 石澣江  

石澣江流一棹橫，

夕霞晻曖遠山明。

西風何處吹塵起，

不以年前徹底清。

阮勸

Chú:

- 石澣江 Thạch Hãn giang: Sông dài khoảng 150 km, bắt nguồn từ Trường Sơn, chảy qua thị xã Quảng Trị, chảy ra Cửa Việt. 
Chú: 澣 vốn đọc hoãn (zdic 澣: 【廣韻】【正韻】胡管切 Quảng vận, Chính vận: hồ quản thiết >> đọc là hoãn). có nghĩa là giặt, như hoán 浣. Trên Thuần đỉnh (xem hình) Hãn được viết là 捍 có nghĩa là bảo vệ, giữ gìn, như 捍衛國土 hãn vệ quốc thổ: bảo vệ đất nước. 
Bài thơ (chữ Hán) chép lại từ trang thivien . net, được trang này ghi chú: Nguồn: Tuyển tập thơ chữ Hán Nguyễn Khuyến, Trần Văn Nhĩ, NXB Văn nghệ, 2005.

- 一棹 nhất trạo: một mái chéo, một chiếc đò. Trạo 棹 (như trạo 櫂) = mái chèo. 棹 còn đọc là "trác" = cái bàn nhỏ (như chữ trác 桌).

- 晻曖 yểm ải: 1.  昏暗貌 tối tăm, mù mịt; 2. 盛貌 nhiều; 3. 掩映: lúc bị che lấp lúc lộ ra.

- 西風 tây phong: gió tây, tức gió tây nam, gió Lào.

- 年前 niên tiền: năm trước, thời gian trước.

- 徹底 triệt để: [nước trong] đến tận đáy.

阮勸 Nguyễn Khuyến (1835 - 1909), quê xã Yên Đỗ (Hà Nam), đỗ đầu ba kì thi Hương, Hội và Đình nên thường được gọi là Tam nguyên Yên Đỗ. Từng giữ chức Án sát Thanh Hóa, Bố chính Quảng Ngãi, .. sau cáo quan về hưu về quê và mất ở đó.
Ông viết cả thơ chữ Hán lẫn Nôm, trong đó nhiều bài là bản dịch của nhau, nhưng một số bài không rõ là Hán dịch Nôm hay ngược lại.

Âm Hán Việt: Thạch Hãn giang
Thạch Hãn giang lưu nhất trạo hoành,
Tịch hà yểm ái viễn sơn minh.
Tây phong hà xứ xuy trần khởi,
Bất dĩ niên tiền triệt để thanh.

Nghĩa:

Trên dòng Thạch hãn một chiếc đò đang qua ngang, ráng chiều lấp lóa làm sáng dãy núi xa.
Gió tây từ đâu thổi tới làm bụi bay lên, khiến dòng sông không trong tới đáy như lúc trước nữa.

Nguyễn Khuyến đỗ tam nguyên năm 1871, lúc 36 tuổi, khi Pháp đã chiếm xong 6 tỉnh miền tây, chuẩn bị thôn tính Bắc Hà. Năm 1882 Hà thành thất thủ, năm 1883 Nam Định tiếp tục rơi vào tay Pháp. Năm 1884, Nguyễn Khuyến cáo lão từ quan về sống ẩn dật nơi quê nhà. Bấy giờ ông mới 49 tuổi.

Một chiều trên đường từ kinh thành Huế về quê, ngồi đò ngang qua sông Thạch Hãn. Xa xa, dãy núi mờ nhạt chỉ hửng sáng lên trong ánh ráng chiều có làm ông liên tưởng đến triều đình Huế?. Ngọn gió tây cuốn bụi mịt mù có khiến ông nghĩ đến giặc Pháp đang chiếm nước ông? Và trong cơn gió bụi kia, hẳn ông thấy chẳng thể làm gì hơn được, ngoài kéo nón xuống che mặt giữ mình ..

Dịch thơ

Đò qua Thạch Hãn, chiều trên sông,
Lấp loá non xa ánh ráng hồng.
Trận gió tây đâu tung bụi đất,
Hết rồi một thuở nước xanh trong.
Phan Quỳ

Khua ngang dòng Hãn một con chèo,
Lấp loáng non xa nhuộm nắng chiều.
Trách trận gió tây tung cát bụi,
Chẳng còn như trước nước trong veo.
Hoàng Tạo (thivien . net)

Xuôi dòng Thạch Hãn một mái chèo,
Xa núi sông chiều nhuộm nắng treo.
Gió thổi từ tây tung cát bụi,
Chẳng như năm trước nước trong veo.
Lương Trọng Nhân (thivien . net)

Chiều trên sông Thạch Hãn. Photo: Van Kê The.

-------

Thạch Hãn Giang, tức là sông Thạch Hãn, thời Trần có tên Thái Già; sông chảy qua hai huyện Triệu Phong và Hải Lăng của tỉnh Quảng Trị. Phát nguyên từ vùng núi cao huyện Hướng Hóa, giáp với nước Lào. Sông chảy theo hướng tây bắc đến bãi Ái Tử, lại chảy chừng 33 dặm, thì có nước nguồn Viên Kiệu chảy vào, rồi chuyển sang phía đông nam chừng 10 dặm, qua cửa Ngưu Cước, tục gọi nguồn Trang, lại 17 dặm, qua bến Lương Mai, lại 14 dặm qua bến Trinh Thạch, lại 2 dặm, thì có ba dòng khe từ phía nam qua phường Trà Trì chảy vào, lại chảy 17 dặm qua khe Trái, chảy 15 dặm qua phía đông chợ Như Lệ, 16 dặm qua xã Thạch Hãn. Ở đây, có một thân đá nhô lên trên mặt nước, nằm ngang từ trái sang phải, cốt đá chập chùng, nên có tên Thạch Hãn. Sông lại chảy 10 dặm qua bến đường quan ở phía tây thành cổ Quảng Trị, lại 3 dặm nữa thì đến ngã ba làng Cổ Thành, đến địa phận hai làng An Tiêm và Xuân Yên thì chia làm hai nhánh: một nhánh chảy về phía đông nam vào sông đào Vĩnh Định; một nhánh chảy về phía đông bắc 11 dặm, qua ngã ba Vĩnh Phước, tục gọi bến Quyết, lại chảy 9 dặm qua ngã ba Dã Độ, tục gọi ngã ba sông Tương, lại 7 dặm qua ngã ba Giáo Liêm, lại chảy 10 dặm nữa mới ra biển Cửa Việt, tổng cộng dài khoảng 155 cây số. Sông bắt nguồn rất xa, nước trong và ngọt, ngạn ngữ có câu: “Bất vi xạ não, diệc thị trầm đàn; bất vi quỳnh tương diệc thị cam lễ”, nghĩa là: Chẳng phải xạ hương long não, thì cũng trầm hương đàn hương; chẳng phải quỳnh tương thì cũng cam lễ. Câu này thực tả phẩm chất của nước sông Thạch Hãn.

 

Năm Minh Mạng thứ 17, đúc xong Cửu đỉnh, khắc hình tượng sông Thạch Hãn vào Thuần đỉnh; năm Thiệu Trị thứ 2, xa giá Bắc tuần, khi qua sông này nhà vua có thơ đề vịnh; năm Tự Đức thứ 3, 1850, liệt vào hàng các dòng sông lớn trong điển thờ.

Thạch Hãn giang trên Thuần đĩnh

ref: Sông Thạch Hãn, Nguồn gốc địa danh: https://tapchicuaviet.com.vn/nguoi-dat-que-huong/song-thach-han-nguon-goc-dia-danh-8202.html