1. Âm nhạc dân gian gồm:
 |
| anh: tapchi Song Huong |
- các điệu hò: hò mái nhì, hò mái đẩy, hò giã gạo, hò nện, hò ru em, hò bài chòi, hò đưa linh ..
- nói vè: là hình thức kể chuyện bằng văn vần (lục bát, song thất lục bát, hay thể thơ 4 chữ .. dài ngắn tùy nội dung câu chuyện muốn kể) nhạc điệu đơn giản.
- các điệu lý: Lý giang nam, lý hoài xuân (lý con sáo Huế), lý hoài nam (lý qua đèo), lý ngựa ô, ..
Hò, nói vè, lý trong truyền thống không yêu cầu nhạc khí phụ họa.
- nhạc lễ: hát bả trạo (trong lễ cầu ngư), hát chầu văn (trong lễ hầu bóng)
2. Âm nhạc bác học gồm
- nhạc cung đình: gồm đại nhạc và tiểu nhạc, gọi chung là nhã nhạc, sử dụng trong cung đình (tế lễ, thiết triều, yến tiệc .. )
- Ca Huế: là hình thức ca nhạc thính phòng với một nhóm nhỏ nghệ sĩ diễn tấu cho nhau nghe, có thể có thêm khán thính giả là vài tao nhân mặc
khách tri âm.
So với nhã nhạc và nhạc dân gian thì một số điệu Ca Huế như Phẩm tuyết, Long ngâm, Ngũ đối... thưc chất là những tiết mục nhạc lễ được đặt lời ca, trong khi Nam bình, Nam ai, Tứ đại cảnh thì lại gần với một số câu hò, câu lý . Về mặt trình diễn, Ca Huế luôn luôn đòi hỏi phần phụ hoạ của nhạc khí (giống nhã nhạc, khác với dân ca ..). Nhạc cụ thường dùng trong Ca Huế có tranh, nguyệt, nhị, tì, tam (ngũ tuyệt); ngoài ra còn có thế có thêm bầu, sáo, sinh tiền.
Ca Huế như
vậy vừa có tính chất chuyên nghiệp, bác học của nhã nhạc, vừa chịu ảnh
hưởng rõ rệt của hò, lý .. do đó không những thỏa mãn được yêu cầu thẩm
mỹ của giới quí tộc, mà người bình dân cũng thấy quen thuộc và hâm mộ.
Mời nghe Diệu Thảo trò chuyện với ca sĩ Dạ Lê về âm nhạc truyền thống Huế trên VTVC 10. Ai muốn tìm hiểu thêm có thể đọc bài viết của Nguyễn Trọng Tạo bên dưới. Ngoài ra cũng mời nghe vài bản nhạc về Huế.
- nói vè: là hình thức kể chuyện bằng văn vần (lục bát, song thất lục bát, hay thể thơ 4 chữ .. dài ngắn tùy nội dung câu chuyện muốn kể) nhạc điệu đơn giản.
- các điệu lý: Lý giang nam, lý hoài xuân (lý con sáo Huế), lý hoài nam (lý qua đèo), lý ngựa ô, ..
Hò, nói vè, lý trong truyền thống không yêu cầu nhạc khí phụ họa.
- nhạc lễ: hát bả trạo (trong lễ cầu ngư), hát chầu văn (trong lễ hầu bóng)
2. Âm nhạc bác học gồm
- nhạc cung đình: gồm đại nhạc và tiểu nhạc, gọi chung là nhã nhạc, sử dụng trong cung đình (tế lễ, thiết triều, yến tiệc .. )
 |
| anh: in the net |
So với nhã nhạc và nhạc dân gian thì một số điệu Ca Huế như Phẩm tuyết, Long ngâm, Ngũ đối... thưc chất là những tiết mục nhạc lễ được đặt lời ca, trong khi Nam bình, Nam ai, Tứ đại cảnh thì lại gần với một số câu hò, câu lý . Về mặt trình diễn, Ca Huế luôn luôn đòi hỏi phần phụ hoạ của nhạc khí (giống nhã nhạc, khác với dân ca ..). Nhạc cụ thường dùng trong Ca Huế có tranh, nguyệt, nhị, tì, tam (ngũ tuyệt); ngoài ra còn có thế có thêm bầu, sáo, sinh tiền.
Mời nghe Diệu Thảo trò chuyện với ca sĩ Dạ Lê về âm nhạc truyền thống Huế trên VTVC 10. Ai muốn tìm hiểu thêm có thể đọc bài viết của Nguyễn Trọng Tạo bên dưới. Ngoài ra cũng mời nghe vài bản nhạc về Huế.
Âm nhạc truyền thống Huế VTVC 10
Âm nhạc truyền thống Huế (tiếp)
Phụng Vũ - Nguyễn Đình Nghĩa
Giọng Huế - thơ Tô Kiều Ngân - Hương Mơ ngâm
Đọc: Âm nhạc truyền thống Huế - Nguyễn Trọng Tạo - Việt Đức
TÍNH ĐẶC SẮC CỦA ÂM NHẠC TRUYỀN THỐNG HUẾ
NTT – Gần 20 năm trước, có một cuộc hội thảo về Di sản văn hóa phi vật thể vùng Huế do UNESCO tổ chức tại Huế. Nhận lời mời của bà Giám đốc, tôi và nhạc sĩ Việt Đức đã tham gia với bản tham luận về Âm nhạc truyền thống Huế. Bản tham luận nhận được nhiều sự chia sẻ của các đại biểu trong nước và nước ngoài, đặc biệt, trang đầu tiên được Thứ trưởng Bộ Văn Hóa VN Lưu Trần Tiêu đưa vào phần mở đầu bài đề dẫn của nước chủ nhà. Dưới đây là bản tóm tắt tham luận, xin giới thiệu cùng bạn.
Huế là một vùng văn hóa kết hợp tài tình sự giao thoa của ba luồng văn minh Đông Sơn, Sa Huỳnh, Óc Eo xa xưa, và còn giao lưu xa hơn nữa với thế giới Nam Hải, Ấn Độ và Trung Hoa, để rồi nảy sinh một nền văn minh độc sáng sau công nguyên: văn minh văn hóa Chăm Pa. Sau sư kiện Huyền Trân (1306), hai châu ô, Lý của Chiêm Thành trở thành trấn Thuận Hóa, và Huế (đọc trại từ Hóa) đã trở thành thủ phủ của Chúa Nguyễn từ thế kỉ XVII, thành kinh đô của Quang Trung từ 1788, rồi trở thành kinh đô của vương triều Nguyễn (1802 – 1945) bên dòng sông Hương, dòng sông nối kết ba vùng đồi – núi – cồn bãi – đầm phá thiên nhiên tuyệt đẹp. Chính nhờ thế mà Huế đã tự làm nên bản sắc văn hóa bởi những nét đặc sắc riêng; và phát triển rực rỡ ở vương triều Nguyễn, đỉnh cao của văn hóa đô thị Huế. Đã có một hệ tiếng Huế để phân biệt với tiếng Hà Nội, tiếng Sài Gòn. Đã có một hệ kinh thành Huế, một hệ lăng tẩm Huế, một hệ đền chùa Huế. Đã có một màu tím Huế trên bảng màu dân gian (hay là một Nhân Loại Tím – chữ của nhà thơ Trần Dần – trong bảng màu nhân loại). Và cũng đã có một dòng ca nhạc Huế đặc sắc trong ca nhạc truyền thống Việt Nam, nó là tinh kết phần hồn của bản sắc văn hóa Huế.
Thật khó mà khẳng định được tác giả đầu tiên và thời điểm khởi đầu của ca nhạc Huế. Có người phỏng đoán rằng, ca nhạc Huế có thể hình thành từ những năm đầu thời Lý sau khi ta tiếp xúc với Chiêm Thành, một vương quốc bại vong vì âm nhạc quá hay của họ (!), các nghệ nhân Việt Nam đã tiếp thu một số làn điệu Chiêm Thành và Từ khúc Trung Quốc mà phát triển nên ca nhạc của mình. Vì thế mà những bài thuộc cung Bắc thì vui vẻ đầm ấm, những bài thuộc cung Nam thì sầu thảm bi thương. Qua nhiều triều đại, ca nhạc Huế phát triển, và đặc biệt là sự hòa hợp nhuần nhuyễn giữa âm nhạc cung đình bác học và âm nhạc dân gian để trở thành những bài bản tương đối hoàn chỉnh, đạt đến độ rực rỡ, hưng thịnh vào cuối thế kỉ XIX. Đối chiếu với ca nhạc truyền thống Việt Nam vốn có 2 loại cung là cung Bắc và cung Nam, thì ca nhạc Huế nằm ở cung Nam hơi ai xây dựng trên âm giai ngũ cung là một đặc điểm mang tính đặc sắc riêng của riêng Huế: Đô-Rê (non) -Fa (già) -Son-La (non). Nó khác với cung Nam hơi oán của cải lương miền Nam là Đô-Mi-Fa# (rung) -Son-La, và cũng khác với cung Bắc của miền Bắc xây dựng trên âm giai ngũ cung đúng Đô-Rê-Fa-Son-La (Hồ-Sừ-Sang-Sê-Cống). Sự phân biệt hết sức rõ ràng trên cơ sở âm giai ngũ cung bởi lối tiến hành giai điệu và cách xếp đặt cung quãng như vậy đã làm cho ca nhạc truyền thống Huế mang một màu sắc riêng trong cả hai dòng Dân gian và Cung đình-bác học.
Dưới đây, chúng tôi xin nêu một số nhận xét bước đầu khảo sát âm nhạc truyền thống Huế gồm 2 dòng Dân gian và Cung đình – bác học:
1. DÒNG NHẠC DÂN GIAN (DÂN CA)
Âm nhạc Dân gian Huế khoanh vùng từ sông ô Lâu (nam Quảng Trị) đến đầm Cầu Hai (bắc đèo Hải Vân) ôm trùm cả xứ Huế gồm các điệu Hò, Lý, Vè và Chầu Văn. Những làn điệu này đều bắt nguồn từ sinh hoạt lao động và tín ngưỡng dân gian, mang bản sắc của giọng nói địa phương (hệ thống Huế) và các thể thơ dân gian và bác học; là sự tiếp nối nền âm nhạc truyền thống dân tộc theo chiều dài lịch sử và địa lý của đất nước từ Bắc vào Nam. Cũng là điệu hát Chầu văn, nhưng Chầu văn Huế có nhiều yếu tố khác biệt với Chầu văn đồng bằng Bắc Bộ. Cũng là Lý chiều chiều, nhưng Lý chiều chiều (Lý hoài nam) Huế khác xa Lý chiều chiều phía Nam. Rồi hò Mái nhì, hò Đưa linh của Huế thì càng không thể lẫn với bất kỳ một điệu hò nào bên ngoài xứ Huế. Có thể nói Hò và Lý là 2 loại thể đại diện ưu tú cho âm nhạc dân gian Huế.
Theo thống kê sơ bộ đã có trên ba chục điệu hò xứ Huế gồm Hò trên cạn và Hò trên sông nước. Hò cạn gồm hò bụi, hò nện, hò kéo thác, hò xay lúa, hò giã gạo, hò giã vôi, hò ô, hồ dô hây, v.v… Hò nước gồm hò mái nhì, hò mái đẩy, hò đẩy nốôc, hò đưa ghe, hò đưa linh, hò bếp, v.v… Hò mái nhì là điệu hò đặc sắc nhất của xứ Huế, thường hò trên sông nước, đầm phá lúc sóng lặng thuyền xuôi, gửi gắm ý tình nhớ thương da diết., mang tính ngâm vịnh, tự sự giãi bày, tiết tấu tự do bởi những tiếng ngân dài cao vút và âm vang vô tận. Nó thuộc điệu thức 5 âm nhưng đã sử dụng tài tình nốt biến âm Rê thăng kết hợp với nốt Mí ngoài hợp âm, tạo nên hiệu quả chơi vơi, lơ lửng thật đặc biệt. Sự xuất hiện nốt Si (duy nhất) trong điệu thức tạo ra sự đan xen giữa các điệu thức thứ – trưởng kết hợp hết sức lạ lùng, pha màu tràn đầy nhớ nhung, da diết. Nhờ vậy mà Hò mái nhì đạt tới một cấu trúc hoàn chỉnh, một sắc thái độc đáo thấm đẫm phong cách con người và cảnh quan xứ Huế. Nó có thể sánh với 2 điệu hò đặc sắc nhất của miền Bắc và miền Nam là Hò Sông Mã và Hò Đồng Tháp. Còn hò Đưa Linh thì lại kết hợp với múa hát, diễn xướng trong các đám tang với nhiều sắc thái tình cảm phức tạp: hào hùng bi tráng, ai oán đau thương; linh thiêng thành kính, ngộ nghĩnh rộn ràng… làm cho đám tang không kết thúc bằng không khí bi thảm. Đây là điệu hò mà âm nhạc và diễn xướng thể hiện tính độc đáo trong dòng ca nhạc dân gian Huế.
Nếu như Hò là dân ca lao động hoặc tín ngưỡng, thì Lý là những điệu hát giao duyên giãi bày nỗi niềm tâm sự. Lý xứ Huế có nhiều, nhưng tiêu biểu là các điệu Lý hoài nam, lý ta lý, lý giao duyên, lý tử vi, lý tiểu khúc, lý con sáo, v.v… Riêng lý con sáo có tới 5 điệu: lý giang nam, lý hoài xuân, lý tình tang, lý nội và lý thầy tu. Nói chung, lý xứ Huế rất uyển chuyển, kín đáo và duyên dáng như người con gái xứ Huế. Đạt tới trình độ nghệ thuật cao nhất là điệu Lý hoài nam (còn gọi là lý qua đèo, hoặc lý chiều chiều) với một khúc thức hết sức chặt chẽ và hình tượng âm nhạc độc đáo. Từ những tiết nhạc nhắc lại nguyên xi đến những tiết nhạc nhắc lại thay đổi cao độ miêu tả những bước chân trùng lặp của kẻ trước người sau, sự vang vọng của đáp lại của tiếng chim trên đèo, cho đến sự chuyển điệu rất tài tình nhằm miêu tả tiếng cuốc, tiếng vượn thảng thốt bên đường đều đạt tới trình độ tuyệt hảo.
Âm nhạc dân gian Huế thật giàu có, nhưng tiếc thay việc bảo tồn nó chưa làm được bao nhiêu. Chưa có những công trình ghi lại thật đầy đủ những làn điệu dân ca xứ Huế và hình thức diễn xướng độc đáo của nó. Đó là một trở ngại rất lớn cho những ai muốn tìm hiểu văn hóa Huế qua loại tình âm nhạc độc đáo này.
2. DÒNG NHẠC CUNG ĐÌNH – BÁC HỌC HUẾ
Dòng nhạc cung đình – bác học Huế bao gồm ca nhạc Huế, múa hát cung đình và Âm nhạc nghi lễ. Về ca nhạc có khoảng 60 tác phẩm được sắp theo cung và hơi như sau: Cung Bắc hơi Khách (gồm các bài Lưu thủy, Ngũ đối, Long ngâm, Cố bản, Lộng điệp, Phú lục và 10 bản Tàu Liên bộ thập chương…). Cung Nam hơi ai (gồm các bài Nam ai, Nam bình, Quả phụ, Tương tư khúc, Tự trào, Tự thán, Tứ đại oán, Trường than, Tiên nữ tống Lưu Nguyễn, Bá Nha khấp tử kỳ, v.v…). Cung Nam hơi dựng (gồm các bài Hành vân, Nam xuân, Cố bản dựng, Tứ đại cảnh, v.v…). Theo Đại Việt sử ký toàn thư thì bài Long ngâm đã có từ năm 1310 do quan Chi hậu Chánh trưởng Trịnh Trọng Tư đặt theo lối cổ văn. Điều độc đáo là ca Huế chỉ có đơn ca và luôn phải có dàn nhạc cùng hòa để làm nền, dẫn dắt cho việc chuyển bài, chuyển hệ. Biến chế dàn nhạc thường được sắp xếp theo kiểu Song tấu, Tam tấu, Ngũ tuyệt (chủ yếu các loại đàn Nguyệt, đàn tranh, đàn tỳ bà, đàn nhị và đàn tam). Ngoài ra có thể chơi thêm đàn bầu, sáo, sênh, sành. Biên chế dàn nhạc kiểu này hiện nay được dùng thịnh hành trong sinh hoạt ca Huế trên sông Hương. Qua nghiên cứu một số bài bản chính, chúng tôi thấy ca nhạc Huế có quan hệ qua lại với âm nhạc Chiêm Thành ở phía Nam và với ca trù, quan họ ở phía Bắc, nên ca nhạc Huế hoàn chỉnh và cấu trúc, phong phú về màu sắc tình cảm, linh hoạt về tiết tấu và chuyển điệu. Và nó còn ảnh hưởng lớn về phía Nam tạo ra Đàn Quảng và Nhạc tài tử Nam Bộ. Về múa hát cung đình, ngoài việc giải trí tiêu khiển còn được sử dụng trong các đại lễ và đón tiếp sứ thần của triều đình, nên được qui định hết sức nghiêm ngặt. Hiện còn vài chục điệu múa: Lục cúng hoa đăng, tam tinh chúc thọ, bát tiên hiến thọ, trình tường tập khánh, tứ linh, phiến vũ, nữ tướng xuất quân, Tam quốc, Tây du, sóng quan, lục triệt xuân mã đăng, múa dẻ lân, múa quạt, múa bông, múa mã vũ, v.v… Dàn nhạc dùng trong múa hát rất phong phú và chơi theo bài bản định sẵn. Đặc biệt ở các bản nhạc ca thuộc cung Nam hơi ai thì diễn viên và nhạc công thường có nhiều thủ thuật luyến láy, những luyến âm cao thấp bồng trẩm, hoặc những nốt ngoài hợp âm khó ghi chính xác được, tạo nên hiệu quả khác thường, đạt tới tinh hoa nghệ thuật. Về âm nhạc nghi lễ cũng được tiêu chuẩn hóa bài bản và dàn nhạc cho từng nghi lễ cụ thể: Giao nhạc cho Tế Giao, Miếu nhạc cho Tế Miếu, Cửu nhật nguyệt giao trung nhạc khi có Nhật thực, Nguyệt thực, Đại triều nhạc khi thiết triều lớn, Thường triều nhạc khi thiết triều nhỏ, Đại yến nhạc khi mở tiệc to, Cung trung chi nhạc khi giải trí, tiêu khiển…
Về hòa âm phối khí trong nghệ thuật ca nhạc Huế cực kỳ phức tạp. Có hình thức phức điệu trên chủ điệu, có sử dụng hòa âm kiểu truyền thống như quãng 4, 5, 8 hoặc đồng âm, có cả hình thức phúc điệu theo kiểu ngẫu hứng tài tử. Do cách diễn tấu nhạc khí với nhiều kỹ thuật phức tạp, tinh vi, nên ta còn nghe được rất nhiều nốt hoa mĩ, nốt ngoài hợp âm, nhưng cũng rất khó ghi chính xác được (kể cả tiết tấu dùng trong bộ gõ). Đây là một khó khăn rất lớn, cần phải đổ nhiều công sức mới có thể phục hồi, lưu giữ được.
Tóm lại, âm nhạc truyền thống Huế là một di sản phi vật thể đặc sắc, nó chính là linh hồn của văn hóa Huế, chiếm một vị trí quan trọng trong nền âm nhạc truyền thống Việt Nam. Nhưng tiếc thay có lúc chúng ta đã thờ ơ, ghẻ lạnh với nó, hoặc không đánh giá đúng vị trí, giá trị của nó. Chúng tôi đề nghị cần đầu tư thiết thực và nhanh chóng cho việc sưu tầm, nghiên cứu đầy đủ và công phu về âm nhạc truyền thống Huế bao gồm âm nhạc dân gian (dân ca) và âm nhạc cung đình bác học. Và những công trình đó cần được công bố bằng cách xuất bản thành sách, ghi lại bằng băng hình, băng tiếng để được phổ biến và lưu giữ về sau như những tài sản quý báu nhất. Cần khôi phục và chấn hưng những giàn nhạc cung đình và lối diễn xướng ca nhạc truyền thống Huế. Có như vậy mới hi vọng món tài sản tinh thần tuyệt vời quý báu này sẽ được bảo tồn, khai thác, kế thừa và phát triển.
Huế là một vùng văn hóa kết hợp tài tình sự giao thoa của ba luồng văn minh Đông Sơn, Sa Huỳnh, Óc Eo xa xưa, và còn giao lưu xa hơn nữa với thế giới Nam Hải, Ấn Độ và Trung Hoa, để rồi nảy sinh một nền văn minh độc sáng sau công nguyên: văn minh văn hóa Chăm Pa. Sau sư kiện Huyền Trân (1306), hai châu ô, Lý của Chiêm Thành trở thành trấn Thuận Hóa, và Huế (đọc trại từ Hóa) đã trở thành thủ phủ của Chúa Nguyễn từ thế kỉ XVII, thành kinh đô của Quang Trung từ 1788, rồi trở thành kinh đô của vương triều Nguyễn (1802 – 1945) bên dòng sông Hương, dòng sông nối kết ba vùng đồi – núi – cồn bãi – đầm phá thiên nhiên tuyệt đẹp. Chính nhờ thế mà Huế đã tự làm nên bản sắc văn hóa bởi những nét đặc sắc riêng; và phát triển rực rỡ ở vương triều Nguyễn, đỉnh cao của văn hóa đô thị Huế. Đã có một hệ tiếng Huế để phân biệt với tiếng Hà Nội, tiếng Sài Gòn. Đã có một hệ kinh thành Huế, một hệ lăng tẩm Huế, một hệ đền chùa Huế. Đã có một màu tím Huế trên bảng màu dân gian (hay là một Nhân Loại Tím – chữ của nhà thơ Trần Dần – trong bảng màu nhân loại). Và cũng đã có một dòng ca nhạc Huế đặc sắc trong ca nhạc truyền thống Việt Nam, nó là tinh kết phần hồn của bản sắc văn hóa Huế.
Thật khó mà khẳng định được tác giả đầu tiên và thời điểm khởi đầu của ca nhạc Huế. Có người phỏng đoán rằng, ca nhạc Huế có thể hình thành từ những năm đầu thời Lý sau khi ta tiếp xúc với Chiêm Thành, một vương quốc bại vong vì âm nhạc quá hay của họ (!), các nghệ nhân Việt Nam đã tiếp thu một số làn điệu Chiêm Thành và Từ khúc Trung Quốc mà phát triển nên ca nhạc của mình. Vì thế mà những bài thuộc cung Bắc thì vui vẻ đầm ấm, những bài thuộc cung Nam thì sầu thảm bi thương. Qua nhiều triều đại, ca nhạc Huế phát triển, và đặc biệt là sự hòa hợp nhuần nhuyễn giữa âm nhạc cung đình bác học và âm nhạc dân gian để trở thành những bài bản tương đối hoàn chỉnh, đạt đến độ rực rỡ, hưng thịnh vào cuối thế kỉ XIX. Đối chiếu với ca nhạc truyền thống Việt Nam vốn có 2 loại cung là cung Bắc và cung Nam, thì ca nhạc Huế nằm ở cung Nam hơi ai xây dựng trên âm giai ngũ cung là một đặc điểm mang tính đặc sắc riêng của riêng Huế: Đô-Rê (non) -Fa (già) -Son-La (non). Nó khác với cung Nam hơi oán của cải lương miền Nam là Đô-Mi-Fa# (rung) -Son-La, và cũng khác với cung Bắc của miền Bắc xây dựng trên âm giai ngũ cung đúng Đô-Rê-Fa-Son-La (Hồ-Sừ-Sang-Sê-Cống). Sự phân biệt hết sức rõ ràng trên cơ sở âm giai ngũ cung bởi lối tiến hành giai điệu và cách xếp đặt cung quãng như vậy đã làm cho ca nhạc truyền thống Huế mang một màu sắc riêng trong cả hai dòng Dân gian và Cung đình-bác học.
Dưới đây, chúng tôi xin nêu một số nhận xét bước đầu khảo sát âm nhạc truyền thống Huế gồm 2 dòng Dân gian và Cung đình – bác học:
1. DÒNG NHẠC DÂN GIAN (DÂN CA)
Âm nhạc Dân gian Huế khoanh vùng từ sông ô Lâu (nam Quảng Trị) đến đầm Cầu Hai (bắc đèo Hải Vân) ôm trùm cả xứ Huế gồm các điệu Hò, Lý, Vè và Chầu Văn. Những làn điệu này đều bắt nguồn từ sinh hoạt lao động và tín ngưỡng dân gian, mang bản sắc của giọng nói địa phương (hệ thống Huế) và các thể thơ dân gian và bác học; là sự tiếp nối nền âm nhạc truyền thống dân tộc theo chiều dài lịch sử và địa lý của đất nước từ Bắc vào Nam. Cũng là điệu hát Chầu văn, nhưng Chầu văn Huế có nhiều yếu tố khác biệt với Chầu văn đồng bằng Bắc Bộ. Cũng là Lý chiều chiều, nhưng Lý chiều chiều (Lý hoài nam) Huế khác xa Lý chiều chiều phía Nam. Rồi hò Mái nhì, hò Đưa linh của Huế thì càng không thể lẫn với bất kỳ một điệu hò nào bên ngoài xứ Huế. Có thể nói Hò và Lý là 2 loại thể đại diện ưu tú cho âm nhạc dân gian Huế.
Theo thống kê sơ bộ đã có trên ba chục điệu hò xứ Huế gồm Hò trên cạn và Hò trên sông nước. Hò cạn gồm hò bụi, hò nện, hò kéo thác, hò xay lúa, hò giã gạo, hò giã vôi, hò ô, hồ dô hây, v.v… Hò nước gồm hò mái nhì, hò mái đẩy, hò đẩy nốôc, hò đưa ghe, hò đưa linh, hò bếp, v.v… Hò mái nhì là điệu hò đặc sắc nhất của xứ Huế, thường hò trên sông nước, đầm phá lúc sóng lặng thuyền xuôi, gửi gắm ý tình nhớ thương da diết., mang tính ngâm vịnh, tự sự giãi bày, tiết tấu tự do bởi những tiếng ngân dài cao vút và âm vang vô tận. Nó thuộc điệu thức 5 âm nhưng đã sử dụng tài tình nốt biến âm Rê thăng kết hợp với nốt Mí ngoài hợp âm, tạo nên hiệu quả chơi vơi, lơ lửng thật đặc biệt. Sự xuất hiện nốt Si (duy nhất) trong điệu thức tạo ra sự đan xen giữa các điệu thức thứ – trưởng kết hợp hết sức lạ lùng, pha màu tràn đầy nhớ nhung, da diết. Nhờ vậy mà Hò mái nhì đạt tới một cấu trúc hoàn chỉnh, một sắc thái độc đáo thấm đẫm phong cách con người và cảnh quan xứ Huế. Nó có thể sánh với 2 điệu hò đặc sắc nhất của miền Bắc và miền Nam là Hò Sông Mã và Hò Đồng Tháp. Còn hò Đưa Linh thì lại kết hợp với múa hát, diễn xướng trong các đám tang với nhiều sắc thái tình cảm phức tạp: hào hùng bi tráng, ai oán đau thương; linh thiêng thành kính, ngộ nghĩnh rộn ràng… làm cho đám tang không kết thúc bằng không khí bi thảm. Đây là điệu hò mà âm nhạc và diễn xướng thể hiện tính độc đáo trong dòng ca nhạc dân gian Huế.
Nếu như Hò là dân ca lao động hoặc tín ngưỡng, thì Lý là những điệu hát giao duyên giãi bày nỗi niềm tâm sự. Lý xứ Huế có nhiều, nhưng tiêu biểu là các điệu Lý hoài nam, lý ta lý, lý giao duyên, lý tử vi, lý tiểu khúc, lý con sáo, v.v… Riêng lý con sáo có tới 5 điệu: lý giang nam, lý hoài xuân, lý tình tang, lý nội và lý thầy tu. Nói chung, lý xứ Huế rất uyển chuyển, kín đáo và duyên dáng như người con gái xứ Huế. Đạt tới trình độ nghệ thuật cao nhất là điệu Lý hoài nam (còn gọi là lý qua đèo, hoặc lý chiều chiều) với một khúc thức hết sức chặt chẽ và hình tượng âm nhạc độc đáo. Từ những tiết nhạc nhắc lại nguyên xi đến những tiết nhạc nhắc lại thay đổi cao độ miêu tả những bước chân trùng lặp của kẻ trước người sau, sự vang vọng của đáp lại của tiếng chim trên đèo, cho đến sự chuyển điệu rất tài tình nhằm miêu tả tiếng cuốc, tiếng vượn thảng thốt bên đường đều đạt tới trình độ tuyệt hảo.
Âm nhạc dân gian Huế thật giàu có, nhưng tiếc thay việc bảo tồn nó chưa làm được bao nhiêu. Chưa có những công trình ghi lại thật đầy đủ những làn điệu dân ca xứ Huế và hình thức diễn xướng độc đáo của nó. Đó là một trở ngại rất lớn cho những ai muốn tìm hiểu văn hóa Huế qua loại tình âm nhạc độc đáo này.
2. DÒNG NHẠC CUNG ĐÌNH – BÁC HỌC HUẾ
Dòng nhạc cung đình – bác học Huế bao gồm ca nhạc Huế, múa hát cung đình và Âm nhạc nghi lễ. Về ca nhạc có khoảng 60 tác phẩm được sắp theo cung và hơi như sau: Cung Bắc hơi Khách (gồm các bài Lưu thủy, Ngũ đối, Long ngâm, Cố bản, Lộng điệp, Phú lục và 10 bản Tàu Liên bộ thập chương…). Cung Nam hơi ai (gồm các bài Nam ai, Nam bình, Quả phụ, Tương tư khúc, Tự trào, Tự thán, Tứ đại oán, Trường than, Tiên nữ tống Lưu Nguyễn, Bá Nha khấp tử kỳ, v.v…). Cung Nam hơi dựng (gồm các bài Hành vân, Nam xuân, Cố bản dựng, Tứ đại cảnh, v.v…). Theo Đại Việt sử ký toàn thư thì bài Long ngâm đã có từ năm 1310 do quan Chi hậu Chánh trưởng Trịnh Trọng Tư đặt theo lối cổ văn. Điều độc đáo là ca Huế chỉ có đơn ca và luôn phải có dàn nhạc cùng hòa để làm nền, dẫn dắt cho việc chuyển bài, chuyển hệ. Biến chế dàn nhạc thường được sắp xếp theo kiểu Song tấu, Tam tấu, Ngũ tuyệt (chủ yếu các loại đàn Nguyệt, đàn tranh, đàn tỳ bà, đàn nhị và đàn tam). Ngoài ra có thể chơi thêm đàn bầu, sáo, sênh, sành. Biên chế dàn nhạc kiểu này hiện nay được dùng thịnh hành trong sinh hoạt ca Huế trên sông Hương. Qua nghiên cứu một số bài bản chính, chúng tôi thấy ca nhạc Huế có quan hệ qua lại với âm nhạc Chiêm Thành ở phía Nam và với ca trù, quan họ ở phía Bắc, nên ca nhạc Huế hoàn chỉnh và cấu trúc, phong phú về màu sắc tình cảm, linh hoạt về tiết tấu và chuyển điệu. Và nó còn ảnh hưởng lớn về phía Nam tạo ra Đàn Quảng và Nhạc tài tử Nam Bộ. Về múa hát cung đình, ngoài việc giải trí tiêu khiển còn được sử dụng trong các đại lễ và đón tiếp sứ thần của triều đình, nên được qui định hết sức nghiêm ngặt. Hiện còn vài chục điệu múa: Lục cúng hoa đăng, tam tinh chúc thọ, bát tiên hiến thọ, trình tường tập khánh, tứ linh, phiến vũ, nữ tướng xuất quân, Tam quốc, Tây du, sóng quan, lục triệt xuân mã đăng, múa dẻ lân, múa quạt, múa bông, múa mã vũ, v.v… Dàn nhạc dùng trong múa hát rất phong phú và chơi theo bài bản định sẵn. Đặc biệt ở các bản nhạc ca thuộc cung Nam hơi ai thì diễn viên và nhạc công thường có nhiều thủ thuật luyến láy, những luyến âm cao thấp bồng trẩm, hoặc những nốt ngoài hợp âm khó ghi chính xác được, tạo nên hiệu quả khác thường, đạt tới tinh hoa nghệ thuật. Về âm nhạc nghi lễ cũng được tiêu chuẩn hóa bài bản và dàn nhạc cho từng nghi lễ cụ thể: Giao nhạc cho Tế Giao, Miếu nhạc cho Tế Miếu, Cửu nhật nguyệt giao trung nhạc khi có Nhật thực, Nguyệt thực, Đại triều nhạc khi thiết triều lớn, Thường triều nhạc khi thiết triều nhỏ, Đại yến nhạc khi mở tiệc to, Cung trung chi nhạc khi giải trí, tiêu khiển…
Về hòa âm phối khí trong nghệ thuật ca nhạc Huế cực kỳ phức tạp. Có hình thức phức điệu trên chủ điệu, có sử dụng hòa âm kiểu truyền thống như quãng 4, 5, 8 hoặc đồng âm, có cả hình thức phúc điệu theo kiểu ngẫu hứng tài tử. Do cách diễn tấu nhạc khí với nhiều kỹ thuật phức tạp, tinh vi, nên ta còn nghe được rất nhiều nốt hoa mĩ, nốt ngoài hợp âm, nhưng cũng rất khó ghi chính xác được (kể cả tiết tấu dùng trong bộ gõ). Đây là một khó khăn rất lớn, cần phải đổ nhiều công sức mới có thể phục hồi, lưu giữ được.
Tóm lại, âm nhạc truyền thống Huế là một di sản phi vật thể đặc sắc, nó chính là linh hồn của văn hóa Huế, chiếm một vị trí quan trọng trong nền âm nhạc truyền thống Việt Nam. Nhưng tiếc thay có lúc chúng ta đã thờ ơ, ghẻ lạnh với nó, hoặc không đánh giá đúng vị trí, giá trị của nó. Chúng tôi đề nghị cần đầu tư thiết thực và nhanh chóng cho việc sưu tầm, nghiên cứu đầy đủ và công phu về âm nhạc truyền thống Huế bao gồm âm nhạc dân gian (dân ca) và âm nhạc cung đình bác học. Và những công trình đó cần được công bố bằng cách xuất bản thành sách, ghi lại bằng băng hình, băng tiếng để được phổ biến và lưu giữ về sau như những tài sản quý báu nhất. Cần khôi phục và chấn hưng những giàn nhạc cung đình và lối diễn xướng ca nhạc truyền thống Huế. Có như vậy mới hi vọng món tài sản tinh thần tuyệt vời quý báu này sẽ được bảo tồn, khai thác, kế thừa và phát triển.
Huế, 1 – 1992
Nguồn: nguyentrongtao.wordpress.com
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét
Chú ý: chỉ cần dán link vào, không cần gõ thẻ khi post
Chèn EmoticonsHình (file có đuôi jpg, jpeg, png, bmp, gif ),
Nhạc (file có đuôi mp3 hoặc từ trang web nhaccuatui),
Video (từ Youtube)
Đổi cỡ, màu chữ:
[color="red"][size="20"] chữ cỡ 20 màu đỏ [/size][/color]
(màu dùng mã hexa hoặc tiếng Anh: red, blue, green, violet, gold ..)
Giới thiệu link: <a href="link"> tên link </a>
Chữ đậm <b> chữ đậm</b>
Chữ nghiêng: <i> chữ nghiêng </i>
Chèn Yahoo smiley (click Chèn emoticons để xem phím tắt)
Đã thêm mấy smiley nhưng chưa rảnh thêm vào bảng chèn. Phím tắt:
:-/ bối rối ;) nháy mắt ;;) đá lông nheo
:"> thẹn :X yêu thế =(( tan nát cõi lòng
Chú ý Nếu nút Trả lời ko hoạt động, xin chịu khó lên thanh địa chỉ, gõ thêm vào cuối (ngay sau html) ?m=1 rồi nhấn Enter, nút Trả lời sẽ ok. (29/11/18)