Bài 3. Bộ thủ

Từ điển tiếng Việt, tiếng Anh sắp các mục từ theo thứ tự abc.
Nhĩ Nhã, bộ từ điển thời cổ đại của Tàu, sắp xếp các từ theo ý nghĩa: các từ về thiên văn, từ về địa lí, từ về y phục, ..
Hứa Thận là người đầu tiên, vào khoảng đầu thế kỉ thứ 2, trong cuốn Thuyết Văn Giải Tự của mình, dựa theo hình thức tự dạng, sắp xếp chữ Hán theo bộ.
Mỗi chữ Hán đều được xếp vào một (và chỉ một) bộ. Chữ trong cùng một bộ sắp thứ tự theo số nét tăng dần. Chữ đứng đầu một bộ gọi là bộ thủ (thủ = đầu), tên bộ được gọi theo tên chữ đứng đầu (bộ thủ), các chữ thuộc bộ nào thì trong tự dạng có chứa bộ thủ của bộ ấy.

Ví dụ với 10 chữ vừa học ở bài trước thì
- 人 从 众 thuộc bộ nhân 人
- 大  太 天 夫 夭 thuộc bộ đại 大
- 水, 汰 thuộc bộ thủy 水.
Trong chữ thải 汰 thì 氵 (tục gọi là ba chấm thủy) là một cách viết khác của bộ thủy 水, sau đây ta sẽ gọi là biến thể (viết tắt: BT).

• Một số bộ thủ chữ Hán có một hay vài biến thể. Ví dụ
+ chữ thủy 水 ngoài biến thể quen thuộc 氵 còn có biến thể khác ít quen thuộc hơn, là 氺 .
+ chữ nhân 人 có hai BT là 亻 (tục gọi là bộ nhân đứng) và 儿 (tục gọi bộ nhân đi).
Các biến thể chỉ làm bộ nét, tức chỉ tham gia tạo chữ, không thể dùng riêng một mình như một tiếng trong câu. Ví dụ viết đại thủy 大水 [tàshuǐ] ( = lụt) , chứ không thể viết 大 氵(!).

Trong tác phẩm của mình, Hứa Thận đã chia gần 10 ngàn chữ Hán ông thu thập được thành 540 bộ. Việc sắp xếp theo bộ như thế tỏ ra thuận lợi hơn trong việc tra cứu chữ Hán, nên các nhà làm tự điển về sau tiếp tục áp dụng, phát huy và cải tiến. Số chữ Hán theo thời gian tăng thêm, nhưng được sắp xếp ngày càng hợp lí hơn, nên số bộ giảm dần, và giữ ổn định 214 bộ từ đời Minh đến nay.
Trước đây, muốn tra chữ Hán trong từ điển (xưa) cần nhận biết bộ thủ của nó, nếu không nhận ra bộ thủ, phải ngồi đếm nét, để tra theo số nét. (Ai từng ôm cuốn tự điển dày cả gang tay tra chữ Hán mới hiểu nỗi trần ai khi không biết bộ thủ!)
Ngày nay người ta thường tra cứu chữ Hán trên smartphone hay trên PC, các Từ điển Hán Việt giấy xuất bản sau này, người ta cũng thường sắp xếp theo thứ tự abc của âm Hán Việt, nên vai trò của bộ thủ không còn quá quan trọng như xưa. Dù vậy, như đã thấy trên, bộ thủ là thành phần cốt lỏi của mỗi chữ Hán, giúp nhận ra được cấu tạo, trường nghĩa của nó, nhờ đó dễ nhớ mặt chữ hơn. Vì lí do này, nhiều người chủ trương học chữ Hán, trước tiên phải thuộc lòng 214 bộ thủ. Tôi thì không nghĩ thế. Học luôn một lúc hơn 200 bộ thủ, dù có vè giúp trí nhớ, vẫn là một công việc vất vả, khá chán. Ta sẽ học dần các bộ thủ trong các bài sau mỗi khi gặp.
Tuy vậy trong bài này cũng xin giới thiệu 35 bộ thủ. Đây là các bộ thủ thông dụng, thường gặp; và quan trọng hơn, ít nét, nên rất tiện để giúp người mới học tập làm quen với cách viết chữ Hán, chuẩn bị cho bài sau, giới thiệu các quy tắc viết chữ Hán. Tôi có bịa ra bài vè, hi vọng giúp các bạn dễ nhớ hơn mấy chục bộ thủ này.

CỔN丨sổ, PHIỆT 丿phết, QUYẾT亅móc câu;
NHẤT 一 một, CHỦ 丶chấm, ĐẦU 亠 đầu, MỊCH 冖 che.
HÁN 厂 sườn, ẤT 乙 can ất, TIẾT卩 㔾 đốt tre,
NGHIỄM 广 hiên, PHƯƠNG 匚 tủ, HỆ 匸 che, MIÊN 宀 nhà.
QUYNH 冂 ngoài, KHẢM 凵 há, QUA 戈 cái qua.
TƯ 厶 riêng, HỰU 又 lại, BÌ 皮 da, NHẬP 入 vào.
CHỦY 匕 thìa, LỰC 力 sức, ĐAO 刀 dao;
NHỊ 二 hai, BÁT 八 tám, BAO 勹 bao, THẬP 十 mười.
Việc CÔNG 工 , KỶ 几 ghế, NHÂN 人 người;
TỊCH 夕 đêm, THỔ  土 đất, NHẬT 日 trời, NGUYỆT 月 trăng.

Phần giải thích chi tiết hơn sau đây chứa nhiều hình ảnh, nên tôi chuyển qua dạng ảnh jpg (cho fb) hoặc pdf (cho blog) để tiện post bài.

Trong 35 bộ thủ trên đây, các bộ cổn, bộ phiệt, bộ quyết, bộ chủ  丶 , đầu  亠 , mịch 冖 , hán  厂 ,  tiết 卩 , nghiễm  广 , hệ 匚  , phương 匸 , miên  宀 , quynh  冂 , khảm 凵 , khư 厶 , bao 勹  đều là các bộ nét (tức, như trên đã giải thích, chỉ tham gia tạo chữ; không dùng riêng một mình).