Mộ giang ngâm

 暮江吟

一道殘陽鋪水中，半江瑟瑟半江紅。
可憐九月初三夜，露似珍珠月似弓。

白居易

Chú giải

-          暮江: Hoàng hôn trên sông. “Mộ” (暮) nghĩa là chiều tà, hoàng hôn.

-          吟: Ngâm vịnh. Nằm ở nhan đề thường để nhấn mạnh sự suy ngẫm hoặc cảm xúc dạt dào của thi nhân khi sáng tác.

-          一道 (nhất đạo): Một dải, một đường, một vệt.

-          殞陽 (tàn dương): Mặt trời lặn, hoàng hôn.

-          鋪 (phô): Trải ra, bày ra. Từ này diễn tả cách ánh nắng lan tỏa, phủ lên mặt nước như một tấm lụa, tạo cảm giác mềm mại, sống động.

-          水中 (thủy trung): Trong nước, trên mặt nước.

-          瑟瑟 (sắt sắt): Vốn là tên một loại đá quý có màu xanh biếc. Ở đây dùng gợi tả màu xanh của nước sông ở phần không bị ánh nắng chiếu.

-          可憐 (khả lân): 可愛, tính từ cảm thán: thật đáng yêu, đẹp làm sao.

-          九月初三 (cửu nguyệt sơ tam): Mồng ba tháng chín. Đầu mùa thu, trăng lưỡi liềm.

-          珍珠 (trân châu): Ngọc trai.

Âm

Nhất đạo tà dương phô thủy trung

Bán giang sắt sắt bán giang hồng.

Khả liên cửu nguyệt sơ tam dạ,

Lộ tự trân châu nguyệt tự cung.

Tạm dịch 

 Một dải nắng tà trải mặt sông,

Nửa dòng biêng biếc nửa dòng hồng.

Đêm ba tháng chín sao mà đẹp,

Sương tựa trân châu trăng tựa cung

Giản thể

一道残阳铺水中 ，半江瑟瑟半江红 。

可怜九月初三夜⑷，露似真珠月似弓。

Bạch Cư Dị 白居易（772 - 846）tự Lạc Thiên, một trong những nhà thơ nởi tiếng nhất thời Đường.Ông là tác giả của Tì bà hành, Trường hận ca ..

Bài tuyệt cú trên đây cũng là một trong những tác phẩm tiêu biểu của ông, được đánh giá là tuyệt phẩm về thơ tả cảnh xưa nay.
Bài thơ được cho là Bạch Cư Dị sáng tác khi đang trên đường đến Hàng Châu nhậm chức Thứ sử. Trước đó, chán nản vì những đấu tranh gay gắt giữa các phe phái trong triều, ông đã chủ động xin ra làm quan địa phương. Trên hành trình rời kinh thành, trong tâm trạng nhẹ nhõm, một hôm ông dừng chân bên dòng Dương Tử. Giữa khung cảnh thanh bình của buổi chiều tà trên sông, nhà thơ đã vẽ nên một bức tranh thiên nhiên tuyệt mĩ, đồng thời kín đáo gửi gắm tâm tình của mình.

Hoa hạ

 花下

花下一壺酒，

定將誰舉杯。

雪英飛落近，

疑是故人來。

王安石

Hoa hạ nhất hồ tửu,

Định tương thùy cử bôi.

Tuyết anh phi lạc cận,

Nghi thị cố nhân lai.

Tạm dịch

Bên hoa một nậm rượu,

Nào biết cùng ai mời.

Bông tuyết rơi gần đó,

Ngỡ đâu bạn đến chơi.

Chú

Đây là một bài thơ tập cổ – thể loại thơ tài tử, trong đó người viết sử dụng nguyên văn (hoặc gần nguyên văn) các câu thơ cổ nổi tiếng, rồi kết hợp lại thành một bài mới.

Bốn câu thơ trong “Hoa Hạ” đều có xuất xứ từ những bài thơ Đường nổi danh:

+ "Hoa gian nhất hồ tửu, độc chước vô tương thân" (花間一壺酒，獨酌無相親。Trong đám hoa với một bầu rượu, Uống một mình không người thân quen. ) – Trích từ bài "Nguyệt Hạ Độc Chước" của Lí Bạch.

+ "Dục hướng Giang Đông khứ, định tương thuỳ cử bôi" (欲向江東去，定將誰舉杯？Tính đi chơi Giang Đông, Mà biết cùng ai nâng chén?) – Trích từ bài "Trùng Ức Hạ Giám" cũng của Lí Bạch.

+ "Tuyết anh phi vũ cận, yên diệp động dao thâm" (雪英飛舞近，煙葉動搖深。Hoa tuyết bay múa gần, lá cây đang đung đưa nhẹ nhàng trong làn khói sương, tạo cảm giác sâu lắng và huyền ảo. ) – Trích từ bài "Hòa Lí Đức Dụ Quan Ngọc Nhụy Hoa Kiến Hoài Chi Tác" của Thẩm Truyền Sư.

+ "Khai môn phục động trúc, nghi thị cố nhân lai" (開門復動竹，疑是故人來。Mơ hồ có tiếng động mở cửa tre, Ngờ rằng bạn thân đã tới. ) – Trích từ bài "Trúc Song Văn Phong Kí Miêu Phát, Tư Không Thự" của Lí Ích.

Tài hoa của Vương An Thạch nằm ở chỗ: ông không chỉ chọn lọc những câu thơ hay, mà còn xâu chuỗi chúng thành một chỉnh thể hài hòa từ hình thức đến nội dung. Mỗi câu thơ, dù mang dấu ấn của tiền nhân, nhưng khi đặt vào bối cảnh "Hoa Hạ" lại cộng hưởng, biểu đạt sâu sắc nỗi niềm riêng của ông.

+ Gọi “tập cổ” là phỏng theo cách gọi "tập Kiều" - còn người Tàu thì gọi là "tập cú thi" 集句詩, thơ góp câu).

Tác giả:

王安石 Vương An Thạch: chính trị gia, tư tưởng gia đời Tống, từng hai lần đảm nhận chức tể tướng, đồng thời là một nhà thơ lớn, một trong Đường Tống bát đại gia.

Lâm hình thi

臨刑詩 

街鼓侵人急，西傾日欲斜。
黃泉無旅店，今夜宿誰家？
江爲

Âm

Nhai cổ xâm nhân cấp,

Tây khuynh nhật dục tà.

Hoàng tuyền vô lữ điếm,

Kim dạ túc thuỳ gia?

Nghĩa

Tiếng trống ngoài đường dồn dập bên tai, mặt trời ngả về tây, sắp lặn. Nơi suối vàng không có quán trọ, đêm nay không biết ở nhà ai.

Tạm dịch.

Tiếng trống dồn bên tai,

Mặt trời đã xế tây.

Suối vàng không quán trọ,

Tối ngủ nhà ai đây?.

Chú

+        街鼓 Trống đặt dọc đường phố, đánh lên khi chớm tối, nghiêm cấm người đi lại ban đêm, đánh cầm canh đến sáng đánh báo hết giờ giới nghiêm.

+        侵人急 xâm nhân cấp: Dồn ép người ta gấp gáp

+        西傾 Tây khuynh: (mặt trời) xế về Tây.

+        日欲斜 nhật dục tà: mặt trời sắp lặn.

+        黃泉 hoàng tuyền: suối vàng

+        無旅店 vô lữ điếm: không có quán trọ.

+        今夜 kim dạ

+        宿誰家？ túc thùy gia: trọ nhà ai.

Giang Vi 江爲 năm sinh và mất không rõ, sống vào khoảng năm 950, đời Lục triều. Nghe tin nước Nam Đường mở khoa thi, ông đến thi mấy lần nhưng không đậu. Vua Nam Đường nhân viếng chùa Bạch Lộc, đọc thơ ông viết trên vách, khen hay. Nhưng không có ai tiến cử, nên ông phẫn chí. Ông sang nước Ngô Việt mưu sự phản nghịch. Việc không thành, ông bị tử hình.

Giản thể

街鼓侵人急，西倾日欲斜。黄泉无旅店，今夜宿谁家？ 

Kỉ sở bất dục

Trong Luận Ngữ, Khổng Tử từng trả lời một câu hỏi nổi tiếng của Tử Cống:

“Có một lời nào có thể suốt đời thực hành không?”
Ngài đáp:
“恕乎！己所不欲，勿施於人。”
“Thứ vậy! Điều gì mình không muốn, thì đừng làm cho người khác.”

Câu này thường được so sánh với "Quy tắc vàng" trong truyền thống phương Tây:

“Do unto others as you would have them do unto you.”
“Hãy làm cho người khác điều bạn muốn họ làm cho bạn.”

Thoạt nghe, cả hai đều dạy về đạo đức ứng xử. Nhưng khi xét kỹ, ta sẽ thấy sự khác biệt căn bản về quan niệm đạo đức giữa hai nền văn hóa.

Khổng Tử nhấn mạnh đến chữ “Thứ” (恕) – một hình thái của lòng khoan dung: biết đặt mình vào vị trí người khác để tránh làm điều họ không muốn. Đây là một đạo đức của sự tiết chế, cẩn trọng và thận trọng. Nó không thúc đẩy ta hành động tích cực vì người khác theo cách ta cho là đúng, mà yêu cầu ta kiềm chế hành vi, tôn trọng khác biệt và tránh áp đặt.

Ngược lại, "Quy tắc vàng" phương Tây là một đạo đức hành động, yêu cầu chủ thể làm điều tích cực cho người khác như chính mình mong muốn. Nhưng cũng chính ở đây nảy sinh một vấn đề: Liệu điều ta muốn có thực sự phù hợp với người khác không?

Lịch sử nhân loại đã chứng kiến biết bao bi kịch nhân danh những điều được cho là “tốt đẹp”:
– Thập tự chinh nhân danh "cứu rỗi linh hồn".
– Phong trào cộng sản nhân danh "giải phóng con người".
– Chủ nghĩa thực dân nhân danh "khai hóa văn minh".
Những con người và phong trào đó không hẳn là ác ý – trái lại, họ tin rằng mình đang làm điều thiện, và muốn áp đặt điều đó cho người khác.

Ngay cả một ví dụ đơn giản: tôi thích ăn bánh ngọt, nhưng điều đó không có nghĩa tôi nên ép người khác ăn bánh ngọt. Tương tự, lý tưởng mà tôi cho là đúng đắn chưa chắc phù hợp với người khác. Đạo đức không thể dựa trên giả định rằng những gì tốt cho mình là tốt cho tất cả.

Chính vì vậy, chữ "Thứ" của Khổng Tử tỏ ra minh triết và khiêm tốn hơn. Nó không khuyến khích áp đặt điều tốt, mà nhấn mạnh đến sự tự kiềm chế, thấu cảm và tôn trọng. Trong thế giới ngày càng đa dạng và phức tạp hôm nay, có lẽ đây là một nguyên tắc đạo đức đáng suy ngẫm hơn bao giờ hết.

Lá rụng. Khổng Thiệu An

 

落葉 
早秋驚落葉，飄零似客心。
翻飛未肯下，猶言惜故林。
孔紹安                   

Âm

Tảo thu kinh lạc diệp, Phiêu linh tự khách tâm. Phiên phi vị khẳng há, Do ngôn tích cố lâm.

Nghĩa. Lá rụng

Thu đến sớm làm những chiếc lá kinh sợ chao đảo như lòng người đang phiêu bạc đất khách. (Những chiếc lá) Cứ bay vật vờ chưa muốn rụng xuống, dường như muốn nói là không rời bỏ được chốn rừng xưa.

Tạm dịch. 

Sớm thu kinh lá rụng

Chênh chao lòng khách xa.

Vật vờ không muốn xuống,

Như luyến lưu rừng già.

Chú

驚落葉 kinh lạc diệp: làm những chiếc lá sợ hãi, rụng xuống.

飄零 phiêu linh: chao đảo.

客心 khách tâm: tấm lòng người phiêu bạc xa quê.

猶言 do ngôn: dường như đang nói. 猶 do: giống như. (猶 do, nghĩa gốc là con do, một con vật nhút nhát, đa nghi)

惜 tích: tiếc, không bỏ được.

孔紹安 Khổng Thiệu An (577-622), nhà thơ sống vào đời Tùy, cháu 33 đời của Khổng tử.

Giản thể

早秋惊落叶，飘零似客心。翻飞未肯下，犹言惜故林。

Thất bộ thi

 

七步詩
煮豆燃豆萁，豆在釜中泣。
本是同根生，相煎何太急？
曹植

Âm Thất bộ thi

Chử đậu nhiên đậu ki, đậu tại phủ trung khấp.
Bản thị đồng căn sinh, tương tiên hà thái cấp?

Nghĩa: Bài thơ làm trong bảy bước.
Lấy thân đậu nấu hạt đậu , đậu trong nồi khóc.
Vốn là cùng một gốc sinh ra, sao lại vội vàng hại nhau vậy?

Tạm dịch
Nấu đậu dùng thân đậu,
Đậu trong nồi khóc đau.
Vốn sinh cùng một gốc,
Sao vội nỡ thiêu nhau?

Chú

·         煮豆 (chử đậu): Nấu đậu.

·         燃豆萁 (nhiên đậu ki): Đốt thân đậu – dùng thân khô của cây đậu làm củi đun.

·         豆 (đậu): Hạt đậu.

·         釜 (phủ): Cái nồi.

·         泣 (khấp): Khóc.

·         同根生 (đồng căn sanh): Cùng gốc sinh ra – chỉ anh em ruột thịt (Tào Thực và Tào Phi cùng cha là Tào Tháo).

·         相煎 (tương tiên): Cùng nấu/ép nhau. 煎 tiên: sắc, nấu cô lại.

·         何太急 (hà thái cấp): Sao quá gấp?.

Bài thơ được cho là của Tào Thực, lưu truyền cùng với giai thoại.

Sau khi Tào Tháo qua đời, Tào Phi lên kế vị và nghi ngờ em trai Tào Thực có âm mưu tranh quyền. Tào Phi tìm cách trừ khử Tào Thực nhưng sợ mang tiếng bất nhân, bèn nghĩ ra cách ép Tào Thực làm một bài thơ trong vòng bảy bước chân, với chủ đề "anh em" nhưng không được nhắc đến hai chữ "anh em", nếu không sẽ bị xử tử.

Bài thơ Tào Thực làm trong bảy bước, người đời sau gọi là Thất bộ thi七步詩. Hiện có hai bản lưu truyền. Bản trên đây chép trong truyện Tam quốc diễn nghĩa có 4 câu. Một bản khác có 6 câu.

Bài thơ Tào Thực làm trong bảy bước, người đời sau gọi là Thất bộ thi七步詩. Hiện có hai bản lưu truyền. Bản trên đây chép trong truyện Tam quốc diễn nghĩa có 4 câu. Một bản khác có 6 câu.

Giản.

煮豆燃豆萁，豆在釜中泣。本是同根生，相煎何太急？

Vô đề. Gia Cát Lượng

 

無題 
大夢誰先覺，平生我自知。
草堂春睡足，窗外日遲遲。
諸葛亮  

Âm

Đại mộng thùy tiên giác, Bình sanh ngã tự tri.
Thảo đường xuân thụy túc, Song ngoại nhật trì trì.

Nghĩa.

Giấc mộng lớn này, ai là người tỉnh giấc trước?
Trong cuộc sống ta luôn tự biết mình.

Trong gian nhà cỏ ngủ đẫy giấc xuân,
Bên ngoài song cửa, ngày tháng trôi chậm chậm.

Tạm dịch

Mộng lớn ai tỉnh trước?

Ở đời ta biết ta.

Lều tranh xuân đẫy giấc,

Ngoài cửa tháng ngày qua.

Chú

-      ·  大夢: đại mộng = giấc mơ lớn, ám chỉ cuộc đời phù sinh như mộng

·  誰: thùy = ai, người nào

·  先覺: tiên giác = tỉnh thức trước, giác ngộ trước.

·  平生: bình sanh = suốt đời, cả cuộc đời

·  我: ngã = ta

·  自知: tự tri = tự biết, tự hiểu

·  草堂: thảo đường = túp lều tranh, nhà đơn sơ

·  春睡: xuân thụy = giấc ngủ mùa xuân

·  足: túc = đủ, thỏa mãn

·  窗外: song ngoại = ngoài cửa sổ

·  日: nhật = mặt trời, ánh nắng

·  遲遲: trì trì = chậm rãi, chậm rì rì.

諸葛亮: Gia Cát Lượng, nhân vật lịch sử sống vào thời Tam quốc bên Tàu. Bài thơ lấy từ tác phẩm Tam Quốc Chí Diễn Nghĩa của La Quán Trung, được gán cho nhân vật Gia Cát Lượng, bấy giờ đang ẩn cư ở Long Trung, sáng tác để bày tỏ tâm chí của mình.

Giản thể

无题 大梦谁先觉，平生我自知。草堂春睡足，窗外日迟迟。