Ngọng quê, ngọng sang hay là phương ngữ ?

Từ sau anh bộ phát biểu, phây sôi lên sùng sục về vụ nẫn nộn l/n, Chả thích gì cái phát biểu, nhưng thấy mọi người ném đá ảnh, mắng ảnh là ngọng níu ngọng no, lại thấy băn khoăn: Tại sao nẫn nộn, tâu tắng thì bị gọi là ngọng, trong khi chong xáng, dụng dời thì lại được xem là bình thường - mở TV là nghe. Thậm chí được học theo - xem một cô ca sĩ gốc trung ca xống trong đời xống .. thì biết.

Hay có ngọng quê và ngọng sang ? Ngọng quê thì cần sửa để làm chong xáng tiếng diệc, còn ngọng sang thì coi như không ngọng, còn phát huy cho tiếng diệc ngày thêm xang chọng ?

Ngọng thường được hiểu là không phát âm được đúng một số âm. Bỏ qua sự phát âm không đúng do bộ máy phát âm bị tật hay chưa phát triển (trẻ em), ở đây ta chỉ quan tâm trường hợp người có bộ máy phát âm bình thường nhưng lại phát âm không đúng, ví dụ với l- có thể phát âm được /l/, nhưng lại phát âm /n/. Vậy là sai, là ngọng ?

Có lần về một thôn ấp đa phần là người gốc Khmer ở Trà Vinh chơi, dù tôi cố gắng dùng từ phổ thông, sửa giọng, nói chậm nhưng vẫn bị chê là người "nước Huế" nói trọ trẹ khó nghe, có lúc phải nhờ anh bạn người địa phương phiên dịch mới mua được mấy trái dừa, mấy con cá lóc về nhậu. Rõ ràng với họ, tôi nói ngọng, không chuẩn. Tôi e rằng tình trạng cũng sẽ tương tự nếu đến một vùng ở đó người ta nói nẫn nộn, ta nói lẫn lộn không khéo lại bị cười vào mũi vì ngọng!

Nói cho cùng, ngôn ngữ là phương tiện để giao tiếp. Nói chuẩn là nói sao cho giống với đa số người chung quanh, nói họ hiểu được. Khi mọi người chung quanh nói nẫn nộn, thì nói lẫn lộn mới là không chuẩn. Mỗi phương ngữ có một chuẩn phát âm của mình. Nếu bảo nẫn nộn là sai, thì sai so với phát âm ở đâu ? Cho đến nay chưa có qui định chính thức về một chuẩn tiếng Việt. Các nhà đang cãi nhau, người đề nghị lấy phương ngữ Hà Nội, người đề nghị lấy phương ngữ Vinh .. , chưa quyết. Vậy thì dựa vào đâu để bảo nẫn nộn là không đúng, là ngọng ?

Ngay cả khi đã chọn, ví dụ, lấy phương ngữ Hà Nội làm chuẩn tiếng Việt, thì có thể nói nẫn nộn là ngọng được không ?

Như ta biết ở Tàu, người Phúc Kiến nói, người Quảng Đông há hốc miệng; người Quảng Đông nói, người Bắc Kinh chỏng tai nghe .. mà chẳng hiểu gì. Nói chung ở Tàu người vùng này nói, người vùng kia nghe có thể chẳng hiểu gì, dù viết ra cùng một chữ. Để nghe hiểu được nhau, nếu không muốn dùng người phiên dịch thì họ phải học nói tiếng quan thoại, là một phương ngữ đã được chọn làm chuẩn. Nhưng dù lấy tiếng quan thoại làm chuẩn, không ai nói người nói tiếng Quảng Đông, Phúc Kiến .. là ngọng cả, mà xem đó là các phương ngữ.

Vâng, thật ra ở đây không có chuyện ngọng nghiếc gì hết, mà là chuyện phương ngữ.

Có lẽ cần nhắc lại chút về thuật ngữ này, vì đọc trên phây, thấy có không ít người mắng người khác không hiểu phương ngữ là gì.

Phương ngữ (hay phương ngôn) là hệ thống ngôn ngữ được dùng cho một tập hợp người nhất định trong xã hội. Phương ngữ được chia thành phương ngữ lãnh thổ và phương ngữ xã hội. Ở đây ta chỉ nói đến trường hợp phương ngữ lãnh thổ. Giữa các phương ngữ có sự khác nhau về ngữ âm, về từ vựng và có thể cả về ngữ pháp. (wiki) 

Phương ngữ tiếng Anh là dialect. Định nghĩa của dialect cũng tương tự: A dialect is a form of a language that is spoken in a particular area and that uses some of its own words, grammar, and pronunciations.  (Từ điển Merriam Webster online)

Theo các nhà, Việt Nam có ba phương ngữ chính là phương ngữ bắc, phương ngữ trung và phương ngữ nam. Mỗi phương ngữ lớn ấy lại được chia thành nhiều phương ngữ nhỏ hơn. Trong các phương ngữ này có thể có những địa phương nhỏ có vài cách phát âm khác với chuẩn mực chung của phương ngữ ấy, người ta gọi là thổ ngữ (thổ âm).  


Trở lại sự lẫn lộn l/n.

Theo Đoàn Xuân Kiên, sự lẫn lộn này là nét chung của phương ngữ bắc:

"Phương ngữ bắc có những nét chung về ngữ âm như sau: 
(1) ..
(2) Hệ thống phụ âm đầu:  
•  phương ngữ bắc không phát âm các phụ âm s, r, d, tr  như trong chính tả, vì thế xoá nhoà đối lập âm vị học giưã các nhóm phụ âm đầu s / x , r / d / gi, và  tr / ch. 
•  lẫn lộn hai phụ âm  l và n." (... ) [1]

Nhưng trong một giáo trình về phương ngữ trên ngonngu.net thì không thấy nêu đặc điểm ngữ âm này ở phương ngữ bắc. [2]

Tôi không nghĩ sự lẫn lộn l/n là quá nhiều, trải dài từ vùng biên giới phía bắc đến tận Thanh Hóa để có thể xem là đặc điểm chung của phương ngữ bắc, nhưng cũng không quá ít để có thể xem là một thổ ngữ.

Tóm lại, nẫn nộn không thể gọi là ngọng, mà là cách phát âm thuộc một phương ngữ ở đồng bằng miền bắc, vai trò hoàn toàn tương tự như xang chọng trong một phương ngữ khác.

Vấn đề là, dù không thể gọi là ngọng, nhưng trong số các cách phát âm mang đặc thù phương ngữ này, có một số cách phát âm khiên người ở vùng miền khác khó hiểu, như phát âm l- thành n- , tr- thành t- , th- thành s- , .. ví dụ như nặng nẽ, tâu tắng, sái sịt .. những lẫn lộn như này thì cần phải sửa. Những phát âm mang đặc thù vùng miền khác không gây sự khó hiểu thì cứ nói tự nhiên (chẳng lẽ phải sửa cả nước, vì đâu chẳng có những âm được nói khác biệt so với các vùng còn lại trong nước). Tuy nhiên viết thì phải đúng chuẩn chính tả: trong sáng, ăn uống, vui vẻ, đầu tắt mặt tối, cá rô .. chứ không phải chong xáng, ăng uốn, đầu tắc mặc tối, dui dẻ, cá gô ..

------
[1] Đoàn Xuân Kiên, Lại bàn về chuyện Định chuẩn mực cho tiếng Việt,  http://ttntt.free.fr/archive/DoanXuanKien%20dinh%20chuan%20cho%20tieng%20viet.pdf
[2] http://ngonngu.net/index.php?p=313

hình trên internet

Cop thêm bài này về đây mọi người đọc cho dzui

TTO - Lâu lâu có một quan chức hay một em hoa hậu á hậu nào đó xuất hiện trên sóng truyền hình quốc gia mà nói ngọng (ngọng thiệt chứ chẳng phải lỡ nha) là thiên hạ bò ra cười.
​
Ai đời cái lốp xe đạp mà nói là cái láp xe độp

Kể cũng đáng suy nghĩ thật, nặng nhất là mấy quả "l", "n", cứ "noạn" (loạn) hết cả lên.

Kể ra cũng oan thật, vì nói ngọng cũng như đặc sản vùng miền, nó thấm vào tận gan ruột, ăn vào tận cơ lưỡi rồi, uốn lắm rồi mà bản năng nó trỗi dậy là thua, đâu phải muốn mà thoát... ngọng.

Kể cũng oan thiệt vì biết đâu chính mình cũng ngọng. Cả xứ mình, thử hỏi đố tìm ra vùng nào không ngọng xem nào?

Vùng đồng bằng chiêm trũng Bắc bộ có vẻ ngọng nhiều nhất. Hải Phòng Nam Định hẹn nhau lên thủ đô nói thế này: "Mai đi Hà Lội mua cái lồi về lấu cơm lếp" (Mai đi Hà Nội mua cái nồi về nấu cơm nếp).

Cách nhau có vài chục cây số thôi mà sang Hải Dương, Bắc Ninh hình như lại ngọng ngược lại. Hồi tôi lên rừng Trường Sơn chơi với ông cậu đang phụ trách tuyến đường này, ổng kể có ông thủ trưởng đơn vị người Hải Dương chửi anh lính lái xe ẩu một trận tối mặt tối mày thế này: "Nàm thì nười. Nói thì náo. Đi xe thì nạng nách. Nao nên nề. Ngã nuôn" (Làm thì lười. Nói thì láo. Đi xe thì lạng lách. Lao lên lề. Ngã luôn").

Ngọng mà chửi duyên thế thì kém gì hề Xuân Hinh.

Dân Hà Nội cứ bảo giọng mình là chuẩn, là tiếng quốc gia, chính ra cũng ngọng "níu nưỡi" (líu lưỡi). Cứ nghe các cô phát thanh viên phát âm tròn vành rõ chữ "chong chẻo" với cả "dun dẩy" (run rẩy), rồi thì "xung xướng" (sung sướng) mới cả "dưng dưng heo may" (rưng rưng heo may) nghe sao mà... "dụng dời" (rụng rời).

Đọc nghe âm nhẹ đi thật, nhưng điệu quá có ngày gậy ông đập lưng ông, nghe nói có lần chị L. K. làm MC chương trình âm nhạc tưởng niệm Trịnh Công Sơn. Chị K. thì nổi tiếng thanh lịch rồi, nhưng giới thiệu say sưa xong, đúng lúc cần giới thiệu nhan đề bài hát thì buột miệng: "Sau đây mời quý vị cùng thưởng thức ca khúc nặng nẽ lơi lày (lặng lẽ nơi này)".

Cô Nguyen Le thì ám ảnh dấu sắc, ba dấu sắc mà đứng gần nhau là thảm họa. Hồi đi phỏng vấn các ông nhà văn, sau khi hỏi chuyện đời chuyện nghề xong thì chị cập nhật thông tin, bèn hỏi "Dạo này chú có sạng tạc mợi (sáng tác mới) nào không?".

Nhà văn nghe không thủng tai, hỏi lại "có cái gì?". Chị càng quýnh, càng líu lưỡi: "Dạ, sạng tạc mợi". Nhà văn càng nghe càng hoảng, gì mà mợi mợi?

Tôi dân khu Bốn cũ, cả một vệt Bình Trị Thiên ấy toàn ngọng hỏi ngã, sợ nhất là ba dấu hỏi đứng liền nhau. Ra Hà Nội học, cố uốn lưỡi cho giọng nhẹ đi, mềm lại, nhưng lâu lâu vẫn bị phản chủ. Có lần qua sạp báo Hàng Trống, lười gửi xe nên đậu bên ngoài, gọi với vô: "Lấy cho em tờ Tuỗi Trẽ chũ nhật (Tuổi Trẻ chủ nhật)".

Chị bán hàng đoán mồm một hồi không ra, hỏi lại, "Lấy tờ gì?" - Tuỗi Trẽ chũ nhật. Ối giời ơi là những ba dấu hỏi. Chị bán hàng vẫn không hiểu tờ gì, mắt trợn tròn làm tôi càng ngượng, xuống xe, cầm tờ báo lên: "Đây, làm gì còn có tờ báo nào có ba dấu hỏi mà cũng không biết".

Cả một vệt Nam Trung Bộ từ Quảng Nam Đà Nẵng vô tới Phú Yên Bình Định thì ngọng kiểu gì mà toàn tưởng... nói lái. Ai đời cái lốp xe đạp mà không ít người nói là cái... láp xe độp.

Ngọng kiểu nói lái thế mà thích đùa, thích nói chữ lắm nha. "Thôi rồi Lượm ơi" mà thế nào lại thành "thau rầu Lượm âu".

Nghe lăn ra cười, thế là bị chửi... thiệt: "Chưởi chơ không bằng phơ tiếng" (chửi cha không bằng pha tiếng).

Phải bóp mồm xin lỗi rối rít, xong tối lại rủ, "Đi hát kơ rơ ơ kơ giải sầu không", chịu không nổi lại lăn ra cười, thế là bị giận đến không thèm ngó mặt.

Rồi một vệt miền Nam Tây Nguyên ngọng kiểu miền Nam Tây Nguyên, không nói được chữ Q. Xuống Bến Tre, Đồng Tháp thì cứ kéo nhau "bắt con cá gô bỏ gổ" (bắt con cá rô bỏ rổ).

Ngọng đủ kiểu Bắc Trung Nam, vậy mà cơ bản ai cũng hiểu thế mới lạ! Ai dũng cảm kêu mình không nói ngọng giơ tay lên nào, kể cả... tôi?

Lê Hồng Lâm
Nguồn tuoitre