Tristesse . Chopin

Trong một entry trước đã giới thiệu bản Tristesse nổi tiếng của Chopin,
 có cả phiên bản lời Việt của Phạm Duy.
Hôm nay nghe nhạc sĩ Thanh Trang giới thiệu lại bản Etude này và một bản Norturne của Chopin

Xung quanh bản "Etude Mi majeur của Chopin"

L'OMBRE S'ENFUIT, (TRISTESSE) L'ombre s'enfuit, Adieu beau rêve Ou les baisers S'offraient comme des fleurs La nuit fut brève Hélas, pourquoi si tôt fermer nos coeurs à l'appel du bonheur L'ombre s'enfuit Ma lèvre hésite à murmurer Après de doux aveux Des mots d'adieu Le soleil parant trop vite Faut-il donc que l'on se quitte Que m'importe ` moi Labeur du temps Je voudrais tant Retarder l'aurore Et t'aimer encore L'ombre s'enfuit Tout n'est que songe Et tu n'es plus Malgré tous nos désirs Qu'un souvenir Si l'amour n'est que mensonge Au parfum triste Qui le ronge Síl est vrai qu'à moi Ta lèvre ment Saches pourtant Que toujours quand même Cher amour, je t'aime Iperdument Iperdument

Bóng tối qua mau (Dịch nghĩa: Thanh Trang) Bóng tối qua mau Còn đâu mộng đẹp Khi những nụ hôn Trao nhau như những nụ hoa Ôi đêm chóng qua Trời hỡi, sao ta vội khép lòng mình trứơc tiếng gọi của hạnh phúc ? Bóng tối qua nhanh Môi anh ngần ngại Chưa dám thủ thỉ Sau những lời hẹn ước Để nói câu tạ từ Ánh dương đang lên  vội quá ta có vì thế phải chia tay nhau chăng ? Anh nào kể gì Đến bước thời gian Anh chỉ ước sao Níu kéo đuợc bình minh Và tiếp tục yêu em Bóng tối qua mau Tất cả chỉ như cơn mộng Và em, cho dù ta có khao khát nhau bao nhiêu, Cuối cùng vẫn chì còn là một kỷ niệm. nếu tình yêu chỉ là một điều gian dối đối với hương vị u sầu cho nó chết dần chết mòn Nếu đúng là với anh môi em thốt nên lời gian dối thì em cũng nên biết là cho dù có như vậy thì mãi mãi em yêu dấu, anh vẫn yêu em không bờ không bến không bờ không bến

Người nghe nhạc không thích những chuyện rắc rối thì nghe xong rất có thể lẩm bẩm: "Rõ là vẽ chuyện ! "Etude" với chẳng "Nocturne" ! Âm thanh tạo nên cảm xúc, khi vui khi buồn, "tiếng khoan như gió thoảng ngòai, tiếng mau sầm sập như trời đổ mưa" ! (Mượn Cụ Nguyễn Du hai câu ! ) Phỏng có ai đấy làm ra bản nhạc ban đầu đặt tựa là "Đêm trăng trong vườn", rồi sau đó đổi ý đặt lại tựa là "Trong vườn đêm trăng" mà nhạc không thay đổi một nốt thì nào đã chết ai ? Ông Chopin ông ấy có đổi tựa bài "Etude cung Mi trưởng" thành "Nocturne cung Mi giáng trường" hoặc ngược lại thì giá trị của hai bản đó cũng đâu có gì thay đổi? "

Kể ra thì trong chừng mực nào đấy cách nhìn như vậy cũng có cái lẽ của nó, tuy cũng phải nói ngay tức thì là cái "lẽ" gì thì rồi ra cũng có .. chứng mực của nó ! Chẳng hạn: Có muốn "tự do thoải mái" lắm thì ta cũng không thể sọan những lời lẽ vui vẻ sinh động như trong bài "Hè về" của Hùng Lân mà đưa vào nét nhạc "Con thuyền không bến" của Đặng Thế Phong", hoặc ngược lại ! Điểu đó thì rõ rồi !

Ông Chopin ông ấy không viết chỉ một bản "Etude" mà ông ấy viết đến 24 bản, với cung bậc hầu hết là khác nhau ! Như vậy tức cũng phải có lý do !

Trong lọat bài vừa qua ta đã biết rằng xưa kia khi ở Vienna có mấy tháng trong đời và ở Paris cho đến khi chết vì bệnh lao vào năm 39 tuổi thì, với ngần ấy danh thủ dương cầm lẫy lừng của Âu Châu thời đó, Chopin vẫn đuợc coi như "Dương Cầm Vương" ! Tạm dùng mấy chữ như thế cho nghe ra có hơi hướng "vương giả"  ! Vậy thì: "Không có thầy, đố mày làm nên !", tục ngữ ta nói thế ! Ở Paris, nghề chính của Chopin để kiếm ra tiền là đi dạy đàn ! Vậy chứ còn trước khi đi làm thầy thiên hạ, trước khi đuợc tất cả các bậc anh kiệt Âu Châu thời đó coi Chopin như bậc Thầy với cái đàn đuơng cầm thì ông ấy đã từng thọ giáo ai ? Người đọc sẽ tròn xoe mắt khi lật các trang sách kể về thân thế của Chopin và đọc những dòng mà ta cứ tưởng là mình đọc nhầm : Ông ấy tự học, tự "luyện công" lấy là chính ! Sáu tuổi bắt đầu được bố mẹ cho đi học đàn dương cầm . Sách vở nói rằng ngay ở cả xứ Ba-lan thời ấy còn chả có đuợc nhà danh thủ về đương cầm nào đuợc coi là sáng giá so với Đức, Áo, Ý, Pháp.. chứ đừng nói gì là ở nơi cậu bé Chopin đang lớn lên ! Do đó mà ông thầy dạy piano cho cậu bé Chopin sáu tuổi, Wojciech Zywny, là một ông chuyên xử dụng .. vĩ cầm !  Dạy đâu đuợc một thời gian, ông thầy thấy cậu học trò bé tí càng ngày càng có trịệu chứng vượt lên trên tài năng của chính mình nên,  sách nói rõ như thế: ông để cho "con chim non nó muốn bay nhảy kiểu nào là tùy thích " ! Tiếp thu đuợc những kỹ thuật sơ đẳng và căn bản nơi cây đàn piano rồi, Chopin tự tìm tòi học hỏi lấy ! Sau này khi vào trường nhạc để học với thầy Josef Elsner thì đấy là học về nhạc lý, về sáng tác chứ không phải là học piano !

Từ đó mới có cái vụ "Etude" ! Đấy là một danh từ trong tiếng Pháp. Cái nghĩa của nó rất rõ ràng: "nghiên cứu", "tìm tòi", "học hỏi" ! Chàng trai Chopin muốn tìm hiểu coi xem với mười ngón tay, 88 phím đàn, và trăm ngàn vạn các kết hợp giai điệu mà người đời có thể nghĩ ra đuợc thì kỹ thuật xử dụng ngón đàn có thể biến thiên đến cỡ như thế nào trong quá trình sáng tạo nhằm triệt để khai thác, tận dụng các phím nơi cây đàn piano ! Năm 19 tuổi, Chopin tâm sự với một người bạn: "Tôi đã viết đuợc một bài tập có giá trị về mặt kỹ thuật theo cái kiểu đặc biệt của tôi " ! Chopin sáng tác một lọat 24 bản "Etude" như đã nêu ở trên (có sách ghi là 27) !

Chàng nhạc sĩ trẻ làm xong thì các "bô lão" trong ngành dương cầm bèn có lời phê phán ! Các vị ấy cho rằng đấy cũng lại là một trò "sáng tạo", chế biến tùy tiện, vô kỷ luật của tuổi thanh niên !

Cụ thể thì có nhà phê bình người Đức như ông Ludwig Rellstab đã viết như sau, khi khuyên nhủ đám người thời ấy đang tập tành piano:" Những ai có ngón tay cong queo vặn vẹo thì khi đàn xong mấy bản "nghiên cứu" ("Etudes") ấy sẽ có thể chữa lành mớ ngón tay tật nguyền của mình; còn những ai có ngón tay lành lặn thì chớ có nên đàn mấy bản đó, hay ít ra nếu muốn đàn thì phải có sẵn bác sĩ chuyên về phẫu thuật đứng bên cạnh để kịp thời giúp đỡ, can thiệp " !

Riêng hậu thế thì phán xử ra sao ? Chả cần phải đợi cho đến ngày Chopin chết đi thì giới dương cầm của Âu Châu, và ngày nay là cả thế giới, cũng đều đi đến kết luận: Học viên học đàn piano mà đàn cho nhuyễn 24 bản "Etudes" của Chopin thì cái gì trên đời này cũng đàn đuợc !

Về mặt lý thuyết, về mặt phân tích, ta đã có thể hình dung những động cơ dẫn đến cái tuyệt tác như nơi bài "Etude cung Mi trưởng" (Cứ tạm gọi "Tristesse" cho nó tiện) của Chopin. Ấy là cái thời chàng nhạc sĩ của chúng ta vẫn còn quanh quẩn trên đất Ba-lan và sắp sửa trải qua biến cố lưu vong sau khi quân của Nga Hòang tiến vào Ba-lan. Người đời sau vẫn phong cho Chopin cái danh hiệu là "Nhà Thơ với cây đàn dương cầm". Trong lúc "nghiên cứu" ( "étudier" trong tiếng Pháp ) với cây đàn thì tất nhiên cái tài hoa, khả năng tạo giai điệu đẹp đẽ của người thiên tài lúc nào cũng chập chờn ẩn hiện đâu đó trên phím đàn. Cái buồn xa xôi,  vời vợi, man mác nơi bản "Etude cung Mi  trưởng" không chắc đã có bóng dáng của cô nàng Konsctanja (xin xem bài trước) trong đó ! Người ta đang lo tập trung "nghiên cứu" kia mà ! Bởi thế vừa rút tỉa các kinh nghiệm về mặt kỹ thật nơi công trình nghiên cứu vừa xử dụng chúng để thi thố bao nhiêu cái tinh hoa về mặt giai điệu nơi các thể lọai khác của tác giả như "Valses", "Impromptus", "Concertos", "Mazurkas", "Polonaises", "Sonates", và tất nhiên là có những bản "Nocturnes" rất là.. Thơ!

Nhưng tại sao bản "Etude cung Mi  trưởng" lại khác hẳn những bản "Etudes" khác trong mớ 24 bài đó? Chỉ có đoạn giữa của toàn bài (không phải cái bài bấy nay có lời Tây hay lời Việt đâu) là mới có vẻ "nghiên cứu", còn bao nhiêu nét giai điệu ở đoạn đầu và đoạn cuối thì đều chỉ là một chuỗi giai điệu thuần túy, mượt mà, đẹp đẽ nhưng giản dị, chả có gì phức tạp, gút mắt?

Nghe giai điệu của bài "Tristesse" thì từ xưa đến giờ tôi vẫn cứ có cái ấn tượng mạnh mẽ là Chopin nhà "nghiên cứu" các ngón đương cầm, khi đến bản "Nghiên Cứu cung Mi giáng trưởng" thì tạm sao lãng, nghỉ giải lao, để cho Nhà Thơ Chopin vào thay !

Không phải ngẫu nhiên mà khi ra tiệm bán CD nhạc, nhìn ngang ngó ngửa ở quầy "Classic" có tên Chopin thì ta thường thấy phần lớn là các bài "Concertos", "Valses", "Mazurkas","Polonaises", "Impromptus",và tất nhiên là đám "Nocturnes" (chơi thường là trọn bộ hoặc ít nhất cũng cả chục bài). Riêng trong thể loại "Etude", bản cung Mi bemol trưởng không cần cái chữ mở ngoặc là "Tristesse" thì đám người sành điệu đều biết nó là bài.. "Tristesse" !

Bản "Nocturne cung Mi-giáng Trưởng" của Chopin

Chopin viết trên 20 bản "Nocturne". Có sách ghi 21, có sách ghi thêm vài bài nữa, nhưng tôi ít để tâm đến, bởi gì thì gì riêng tôi cũng chỉ thích có mỗi 2 bản: một bản đang đề cập đến ở đây và bản "Nocturne cung Re-giáng Trưởng, tức là bài sồ 2 trong Tập 27 (opus) của ông. Bài cung Mi-giáng Trưởng thì tôi thích trọn vẹn, từ đầu đến đuôi; còn bài kia thì tôi rất thích cái câu mở đầu, nghe rất là "dạ khúc", rất là "Thơ", nhưng rồi sau đó tác giả biến tấu lòng vòng, tôi nghe không khoái !

Tự cái tựa của bản nhạc cũng cho thấy là nó thuộc thể loại "Dạ Khúc". Tới thời của Chopin thì nó đã xuất hiện ở Âu Châu rồi. Mấy tay nhạc sĩ Ý thời trước đấy sinh sống ở Paris thì cũng đã triển khai cái thể loại ấy theo hướng "Tình Khúc",  không xa gì với thể loại "Serenade" tức là cái kiểu nhạc êm ái, trữ tình được minh họa qua hình ảnh các chàng lãng tử chiều chiều trăng lên vác đàn đến dưới bao lơn các nàng thục nữ để mà hát hò lấy điểm ! Ở bên Đức, cùng thời, thì người ta soạn những nhạc khúc theo thể loại đó ba hồi thì dùng cái nhãn hiệu là "Notturno", ba hồi thì gọi là "Serenade", chẳng cứ ! Sách vở lịch sử âm nhạc ghi rằng bản "Nocturne" đầu tiên là do một nhạc sĩ người Ái Nhĩ Lan tên là John Field (1782-1837) soạn ra ! Nếu có ai tò mò lục lọi mấy bản "Nocturne" của mấy nhóm vừa kể ( trừ bài "Notturno" của Borodine mà so với các bản của Chopin chi chưa biết mèo nào cắn miu nào !  ) rồi quay lại nghe mớ "Nocturnes" của Chopin thì sẽ thấy ngay là nét nhạc của Chopin khác hẳn! Lả lướt,  trữ tình, sâu lắng và "Thơ" hơn nhiều ! Nhất là câu mở đầu của bài cung Re-giáng Trưởng nêu ở trên: nghe nên thơ không tả ! Mà cũng chỉ có mươi mười lăm nốt thôi chứ chả có phải là nhiều, ở cái đoạn đó!

Nhưng tựu trung thì thể loại đó mang sắc thái lãng mạn, tự tình. Qua nét nhạc của Chopin thì nghe cứ như là một cái gì xao đông đấy ( âm thanh thì tất nhiên là "động") nhưng lại có cãi "tĩnh" trong đó ! Mâu thuẫn chăng? Không ! Bằng chứng là ra ngoài cửa hiệu bán các CD nhạc ta vẫn thấy đầy rẫy các đĩa nhạc có nhãn hiệu là "Music for relaxation", "Nhạc để nghe mà tĩnh dưỡng"

Ở phần nói về thể loại "Etude" thì ta đã thấy là Chopin lo điều nghiên về kỹ thuật "chạy ngón" trên ngần ấy phím dương cầm ! Qua đến dạng "Nocturne" thì người nhạc sĩ tài hoa của chúng ta kết hợp kỹ thuật với cảm hứng một cách thoải mái ! (Các danh thủ về Tây Ban Cầm như Tarrega rất khoái chuyển tải các giai điệu từ những bản "Nocturne" của Chopin qua cây đàn thùng của họ) ! Và điều đáng chú ý: Cho đến giờ phút này tôi chưa thấy bài "Nocturne" nào của Chopin có người đặt cho lời ca ! Đỡ quá !  Nhờ vậy mà khi nghe các bản nhạc này, ta tự do để cho trí tưởng tượng của mình làm việc. Muốn cảm nhận thế nào thì cứ việc thoải mái đến mức tối đa ! Nhưng có một điều chắc chắn, không có ngoại lệ: Không một bản "Nocturne" nào dẫn dắt ta đến cái ấn tượng tâm lý là "buồn" ! Hay ít ra thì đối với riêng tôi là như vậy ! Nghe chúng thì ấn tượng đến với tôi bao giờ cũng gói gọn trong mấy chữ: "lắng đọng", "thoải mái" !

Chopin qua Vienna, qua Pháp thì tuy ai nấy đều hết lời ca ngợi ngón đàn của ông, thế nhưng các bậc danh thủ thời ấy cũng đều nói rằng tiếng đàn của ông "mềm" quá, "Yếu quá", "không đủ công xuất" !  Là bởi thời đó thì không có cái màn "amplifier" ! Thính đường có to cách mấy thì việc khuyếch đại âm thanh cũng chỉ có hai nguồn: một là kiến trúc của thính đường và hai là chính cái đàn piano. Các nhà danh thủ thời đó ở Âu Châu bởi thế vẫn có khuynh hướng cứ thế mà lấy gân lấy cốt gõ lấy gõ để lên phím đàn để bá tánh còn nghe được! Và Chopin đã có lần than phiền như vầy:

"Thiên hạ cứ rêu rao khắp nơi mọi chốn là tiếng đàn của tôi yếu ớt quá, hay nói đúng hơn là tinh tế quá nên không mấy hợp với lỗ tai của đám nghệ sĩ quen dộng ào ào lên piano của họ !"

Trong ngần ấy bản "Nocturne" của Chopin, nghe bản nào ta cũng có thể hình dung những ngón tay dài, mỏng manh của Chopin với ngón đàn "dịu dàng", "tinh tế" !

tranh: Sadness . Carmel Jenkin