Ðọc lướt Từ điển từ và ngữ Việt Nam của Nguyễn Lân

Huệ Thiên

Cũng như một số từ điển tiếng Việt ấn hành trước nó, đây là một quyển sách công cụ bổ ích nhưng «dù có cố gắng đến đâu vẫn không thể tránh khỏi sai sót khiếm khuyết» («Lời nhà xuất bản», tr. 5). Chính vì vậy nên «nhà xuất bản và tác giả mong nhận được sự chỉ giáo của tất cả quý bạn đọc» (chỗ đã dẫn). Là một người thường xuyên dùng từ điển và dùng nhiều loại từ điển, sau khi đọc lướt qua quyển từ điển của Nguyễn Lân, chúng tôi xin có vài điều nhận xét bước đầu như sau:

Kỳ 1: phần chữ cái «A», «Ă», «Â», «B»

Trong phạm vi các chữ a, ă, â và b, chúng tôi đã sơ bộ thấy có những chỗ sai sau đây (xin ghi lại nguyên văn từng mục rồi sau đó sẽ nêu nhận xét):

«A hành ác nghiệp, tt (H. a: dựa theo; hành: làm; ác: ác; nghiệp: kiếp trước) Nói người độc ác hành hạ người khác: Người mẹ chồng a hành ác nghiệp».

Trước nhất về từ loại thì a hành ác nghiệp không phải là tính từ («tt» theo cách viết tắt của tác giả). Đây cũng không phải là một từ vì nó là một thành ngữ tiếng Hán trong đó mỗi thành tố đều có nghĩa riêng biệt và cụ thể (như chính tác giả đã giảng). Thành ngữ này không chỉ tính chất mà chỉ hành động nên nó phải là một thành ngữ «động từ tính» (tương đương với động từ) chứ không phải là «tính từ».
«Nghiệp» ở đây không phải là «kiếp trước». Từ điển Phật học Hán Việt của Phân viện nghiên cứu Phật học thuộc Giáo hội Phật giáo Việt Nam (Nxb, KHXH, Hà Nội, 1998) giảng từ tổ «ác nghiệp» như sau: «Hành động trái với đạo lý gọi là Ác. Thân khẩu ý tạo tác gọi là Nghiệp. Hành vi do trái với đạo lý gọi là ác nghiệp.» (tr. 44). Vậy nghiệp ở đây chỉ có nghĩa là hành vi và ác nghiệp nói một cách đơn giản là việc ác. Và a hành ác nghiệp có nghĩa là hùa với kẻ khác mà làm điều ác chứ không phải dùng để «nói người độc ác hành hạ người khác». Bọn buôn bán ma túy chẳng những không hành hạ các con nghiện mà còn giúp cho họ «đi mây về gió» và «phê» đến cực điểm nhưng chẳng có lẽ vì thế mà việc làm của chúng lại không phải là ác nghiệp hay sao?

«Ả đào. Người phụ nữ làm nghề ca xướng trong chế độ cũ».

Cứ theo lời giảng của tác giả thì những nữ ca sĩ trong chế độ cũ đều là «ả đào» tất chăng? Từ điển tiếng Việt do Hoàng Phê chủ biên đã giảng chính xác hơn: «Người phụ nữ làm nghề hát ca trù trong các nhà hát riêng thời trước».

«Áo cứ chàng, làng cứ xã. Chê người có tính ỷ lại, không biết tự mình lo việc cho mình».

Ở một chỗ khác, trong Từ điển thành ngữ và tục ngữ Việt Nam (Nxb Văn Hoá, Hà Nội, 1989), tác giả Nguyễn Lân đã giảng bằng những lời lẽ khác, nhưng nội dung cũng tương tự, như sau: «Nói tính ỷ lại của người đàn bà, cũng như tính ỷ lại của những người dân trong thôn xóm, không thấy được vai trò làm chủ của mình».
Câu này đã bị tác giả chép sai và vì chép sai nên cũng đã giảng sai hẳn ý nghĩa đích thực của nó. Nguyên văn của nó là «Áo cứ tràng, làng cứ xã» (còn có dị bản «Áo cứ tràng, làng cứ lý trưởng). Tràng là vạt trước của áo dài và đây là một cách hiểu hoàn toàn đúng với cấu trúc cú pháp - ngữ nghĩa của câu tục ngữ đang xét. Trong kiểu cấu trúc «A cứ B, C cứ D» này thì B luôn luôn là một bộ phận của A còn D luôn luôn là một bộ phận của C. Trong câu «Thuyền cứ mạn, quán cứ vách», chẳng hạn, thì mạn là một bộ phận của thuyền còn vách là một bộ phận của quán. Cũng vậy, trong câu đang xét thì tràng là một bộ phận của áo còn xã (trưởng) hoặc lý trưởng là một thành viên, nghĩa là một bộ phận của làng. Vì vậy mà đưa «chàng» (đối với «nàng») vào đây thì rất lạc lõng: làm sao mà «chàng» lại có thể là một bộ phận của cái áo cho được! Cũng vì tác giả nhất quyết đưa «chàng» vào cho nên «nàng» mới mắc cái oan của Thị Kính (bị chê là hay ỷ lại vào đàn ông) rồi dân làng cũng mang tiếng lây là không thấy được vai trò làm chủ của chính mình.

«Ăn tết. Dự những cuộc ăn uống trong những ngày Tết».

Cứ theo lời giảng của tác giả thì hễ ai cư trú ở thành thị mà về quê ăn tết thì cũng chỉ là về để «dự những cuộc ăn uống trong những ngày Tết» mà thôi chứ không cần cúng kiếng ông bà, viếng thăm hàng xóm, v.v... Và trong đôi câu đối:

Thịt mỡ, dưa hành, câu đối đỏ
Cây nêu, tràng pháo, bánh chưng xanh

thì chỉ có «thịt mỡ, «dưa hành» và «bánh chưng xanh» mới thuộc chương trình «ăn tết» ngày xưa chứ «câu đối đỏ», «cây nêu» và «tràng pháo» thì không!

«Ẩn dụ (H. ẩn: kín; dụ: rõ ràng)»

Thực ra, ở đây, dụ có nghĩa là sự so sánh chứ không phải là «rõ ràng».

«Ẩn lậu (H. ẩn: kín, lậu: rỉ ra) Giấu giếm, không nói ra: Ẩn lậu hàng hóa»

Lậu ở đây thực ra là sót, bỏ sót chứ không phải «rỉ ra». Đã «rỉ ra» thì «bật mí» rồi chứ còn đâu là «bí mật» mà nói đến chuyện «giấu giếm».

Ấn hành (H. ấn: in; hành: làm) In ra và phát hành rộng».

Thực ra, hành ở đây là lưu thông, khiến cho lưu thông chứ không phải «làm».

«Ấu trùng (H. ấu: non ớt; trùng: động vật nhỏ li ti). Động vật nhỏ ở thời kỳ mới sinh»

Trùng không phải là «động vật nhỏ li ti» mà là côn trùng, nghĩa là sâu bọ, như vẫn được giảng trong các quyển từ điển tiếng Hán. Con ve, con dế, con bướm, con ong, v.v... thì «nhỏ li ti» thế nào được? Ấu trùng cũng chẳng phải là «động vật nhỏ ở thời kỳ mới sinh». Hẳn không có ai lại cho rằng chuột là một giống động vật to lớn nhưng có lẽ nào vì thế mà người ta gọi chuột con mới sinh là «ấu trùng»? Ấu trùng thực ra là một dạng của côn trùng, mới nở ra từ trứng, có đời sống tự do và có những nét khác biệt quan trọng từ hình dáng đến chế độ ăn và môi trường, so với dạng trưởng thành.

«Á nguyên (H: á: dưới một bậc; nguyên: bắt đầu)»

Nguyên ở đây là đứng đầu chứ không phải «bắt đầu».

«Ác nghiệt (H. ác: ác; nghiệt: mầm ác)»

Nghiệt chỉ là mầm chứ không phải «mầm ác» (ác nghiệt mới là «mầm ác»)

«Anh linh (H. anh: đẹp, tốt; linh: thiêng liêng). Hồn thiêng liêng.

Linh ở đây có nghĩa là hồn của người chết chứ không phải «thiêng liêng».

«Ảo giác (H. ảo: không thực; giác: thấy được)»

Giác ở đây là điều thấy được chứ không phải «thấy được» vì đây là danh từ chứ không phải động từ.

«Âm vị (H. âm: tiếng; vị: nói)»

Vị ở đây không phải là «nói» mà là đơn vị.

«Ấm sinh (H. ấm: con quan; sinh: học trò)»

Ấm không phải là «con quan» mà là quyền lợi con cháu được hưởng nhờ công lao của cha ông.

«Ba đào (H. ba: sóng; đào: dậy sóng)»

Đào ở đây không phải là «dậy sóng» mà là sóng to (Ba đào là một từ tổ gồm có hai danh từ đồng nghĩa đẳng lập).

«Ba hoa chích chòe (chích chòe là loài chim nhỏ)»

Chim chích mới là một loài chim nhỏ chứ chích chòe thì không thể nói là nhỏ được. Có lẽ tác giả đã nhầm con sau thành con trước chăng?

«Ba mươi sáu chước (dịch từ chữ Hán: tam thập lục kế). Ý nói cách trốn đi là hợp»

Trên đây là Nguyễn Lân viết. Còn Nguyễn Du thì viết trong Truyện Kiều như sau:

Thừa cơ lẻn bước ra đi,
Ba mươi sáu chước, chước gì là hơn.

«Chước gì» tức là chước «lẻn bước ra đi», nghĩa là chước trốn và chước trốn trong ngôn từ của Nguyễn Du chỉ là một trong ba mươi sáu chước mà thôi. Không biết do phép lạ nào mà trong từ điển của Nguyễn Lân nó lại kiêm luôn ba mươi lăm chước còn lại nên «ba mươi sáu chước» mới «có ý nói trốn đi là hợp».

«Bạch đái (H. đái: đeo lấy)»

Đái là tên một chứng bệnh phụ khoa mà Mathews’ Chinese-English Dictionary dịch là «a discharge or flux» (sự tiết ra hoặc sự băng huyết) còn Dictionnaire classique de la langue chinoise của F. S. Couvreur thì dịch là «leucorrhée» (khí hư). Vậy đái ở đây không phải là «đeo lấy».

«Bạch phiến (H. phiến: tảng). Chất ma túy có thuốc phiện)»

Ở đây «phiến» không thể có nghĩa là tảng được chỉ đơn giản vì đó là tiếng thứ hai trong hai tiếng «nha phiến» hoặc «a phiến» (mà tiếng Việt đọc trại thành «á phiện») dùng để phiên âm một từ có nghĩa là thuốc phiện mà chúng tôi cho là thuộc một phương ngữ của Ấn Độ, tuy chưa xác định nhưng có nhiều phần chắc chắn là có liên quan về nguồn gốc với tiếng Pāli «ahipheņa». Ahi là rắn còn phena là bọt; vậy ahiphenïa có nghĩa gốc là bọt mép của rắn, được chuyển nghĩa để chỉ á phiện. Concise Pāli-English Dictionary của A. P. Buddhadata Mahāthera, (Colombo, 1975) đã cho: «Ahipheņa: opium». Vậy a phiến < a(hi)phen(a) và «phiện» chỉ là một âm tiết vô nghĩa, còn bạch phiến chẳng qua chỉ là «bạch a (hoặc nha) phiến» nói tắt mà thôi. Xin lưu ý thêm rằng a phiến (hoặc nha phiến) còn có một từ đồng nghĩa nữa là a phù dung (mà tiếng Việt thường nói trại thành «ả phù dung») phiên âm từ tiếng Anh «opium».

«Bản quyền (H. bản: của mình; quyền: quyền) Quyền lợi của tác giả».

Ở đây, bản có nghĩa gốc là tấm, miếng, tờ, v.v... rồi nghĩa phái sinh là sách vở, rồi tác phẩm chứ không phải là «của mình». Đây cũng chính là chữ «bản» trong «xuất bản».

«Bánh lái. Bộ phận hình tròn xoay được, dùng để lái xe hơi, máy cày...» .

Thực ra, cái mà Nguyễn Lân đã tả bằng lời giảng trên đây là «tay lái (volant) chứ không phải «bánh lái». Đại Nam quốc âm tự vị của Huỳnh-Tịnh Paulus Của đã giảng tại chữ «bánh» rằng bánh lái là «tấm cây tra sau lái ghe, để mà khiến nó đi» và tại chữ «lái» rằng bánh lái là «cây ván đóng bổ, tra sau đốc chiếc thuyền, để mà khiến bát cạy». Với nghĩa mà Huỳnh-Tịnh Paulus Của đã giảng, hai tiếng bánh lái còn được dùng theo ẩn dụ trong từ tổ «sao bánh lái», cũng theo Huỳnh-Tịnh Paulus Của là «các vì sao chòm, giống hình cái bánh lái ghe». Đấy, bánh lái là như thế. Chứ nếu nó là cái tay lái (volant) như Nguyễn Lân đã giảng thì sao bánh lái tất nhiên sẽ là một chòm sao hình... tròn vo như cái bánh xe.

«Báo giới (H. báo: tờ báo; giới: hạng, loại). Nói chung những người làm báo».

Giới ở đây không phải là «hạng, loại» mà là cõi, là lĩnh vực, là địa hạt. Báo giới, nói nôm na, chẳng qua là làng báo.

«Bảo tháp (H. bảo: quí; tháp: lầu cao)»

Tháp đây không phải «lầu cao» mà là một loại hình kiến trúc nhiều tầng và nhỏ dần theo chiều cao.

«Bảo trọng (H. bảo: giữ; trọng: nặng) Giữ gìn và coi trọng».

Trọng ở đây không phải là «nặng» mà là đánh giá cao, trái với khinh (là xem thường). Bảo trọng cũng không phải là «giữ gìn và coi trọng» mà là chú ý giữ gìn sức khỏe hoặc an toàn cho bản thân. Vì vậy, mà cái thí dụ «tự đặt» của Nguyễn Lân («Bảo trọng danh dự của gia đình») cũng là một thí dụ không thích hợp.

«Bạo phát (H. bạo: dữ; phát: bắn tên ra). Bùng ra đột ngột và dữ dội».

Phát ở đây không phải là «bắn tên ra» mà là khởi lên, nổ ra, xảy ra, v.v... .

«Bát dật (H. bát: tám; dật: yên vui). Lối múa xưa, có tám hàng, mỗi hàng tám người».

Dật ở đây không phải là «yên vui». Đây là một chữ Hán khác hẳn, có nghĩa là hàng. Vì vậy nên bát dật mới là tám hàng, như chính tác giả cũng đã giảng.

«Bắc thần (H. bắc: phương bắc; thần: tế thần). Ngôi sao sáng nhất trong chòm sao Tiểu hùng tinh (... )»

Đây là một chữ thần khác hẳn (chứ không phải thần trong tinh thần), có nghĩa là ngôi sao, chữ Hán là 辰 mà âm thông dụng là thìn và với âm này thì nó dùng để chỉ chi thứ năm trong mười hai địa chi, ứng với con rồng.

«Băng hà (H. băng: sụp đổ; hà: xa). Nói vua chết».

Để «nói vua chết», người ta chỉ có thể nói «băng» hoặc «thăng hà». «Băng hà» là một cách ghép sai mà đã là từ điển thì không nên thu nhận hoặc nếu thu nhận thì phải có nhận xét, phê phán.

«Bần cố nông (H. bần: nghèo; cố: làm thuê; nông: làm ruộng). Người nông dân nghèo phải làm thuê cho địa chủ».

Nông ở đây không phải là «làm ruộng» mà là người làm ruộng. Vì vậy nên Mathews’ Chinese-English Dictionary mới dịch là «a farmer» (nhà nông) còn Dictionnaire classique de la langue chinoise mới dịch là «laboureur» (dân cày).
Bần cố nông cũng không phải là «người nông dân nghèo phải làm thuê cho địa chủ» vì đó là hai tầng lớp khác nhau trong giai cấp nông dân mà nếu liệt kê cho đầy đủ thì gồm có (từ nghèo nhất đến khá nhất): cố nông, bần nông, trung nông và phú nông mà phú nông thì vô hình trung từng bị xem là đã có một chân ngấp nghé bước sang «vùng đất» của giai cấp địa chủ. Cố nông được xem là vô sản nông thôn, còn bần nông thì còn có tí ti ruộng đất hoặc in ít tư liệu sản xuất gọi là. Vậy bần cố nông là bần nông và cố nông, nghĩa hai tầng lớp chứ không phải chỉ một tầng lớp như tác giả đã giảng.

«Bất chắc, không chắc sẽ xảy ra: Phòng khi bất chắc dụng binh (Tú Mỡ)».

Tiếng Việt chẳng làm gì có hai tiếng «bất chắc» với nghĩa mà Nguyễn Lân đã giảng. Câu thơ của Tú Mỡ mà tác giả đã nêu làm thí dụ có lẽ đã bị in sai («trắc» thành «chắc») còn Nguyễn Lân thì cứ ngỡ đó là một đơn vị từ vựng thực thụ của tiếng Việt. Cho là không có chuyện in sai thì hai tiếng «bất chắc» chẳng qua cũng chỉ là do ông Tú Mỡ «sáng tác» mà thôi. Nó đâu đã được mọi người chấp nhận mà đưa vào từ điển?

«Bật đèn xanh. Ngầm xui làm việc gì».

Đây là một lời giảng hoàn toàn sai: không phải «ngầm» mà hoàn toàn công khai; không phải «xui» mà là cho phép, khuyến khích khi được biết ý định của đương sự. Khi người ta nói «Chính phủ đã bật đèn xanh cho việc mở thị trường chứng khoán ở Việt Nam» chẳng hạn, thì ở đây chẳng làm gì có chuyện «xui», chuyện «ngầm» cả.

«Bù chì (Cần phân biệt với bù trì; từ này do tích một người mẹ vì thương người con út nghèo nàn, khi đến lượt nuôi mình sợ con tủi là không bằng các anh chị, nên đeo thêm chì vào người để tỏ rằng con út nuôi mình vẫn chu đáo, nên không sút cân): Người con hiếu thảo không biết là mẹ đã «bù chì».

Tác giả đã cẩn thận căn dặn người đọc cần phân biệt «bù trì» với «bù chì» mà không nghĩ rằng, thực ra, bù chì chỉ là một «biến tướng» của bù trì do từ nguyên dân gian tạo ra mà thôi. Đây không phải là chuyện «do tích nên có từ» mà lại là chuyện «do từ nên có tích». Nhà từ điển có lẽ cũng nên thẩm định kỹ trước khi đưa vào sách của mình chăng?

«Bưng mắt bắt chim. Giấu giếm làm sao được».

Thành ngữ này không hề có nghĩa là «giấu giếm làm sao được» như Nguyễn Lân đã giảng. Cách hiểu chung của mọi người là: Làm việc cầu may nên không hy vọng thành công, như đã giảng trong Việt Nam tự điển của Lê Văn Đức và Từ điển thành ngữ, tục ngữ, ca dao Việt Nam của Việt Chương.

Trở lên là 33 chỗ sai mà chúng tôi đã sơ bộ thấy được trong Từ điển từ và ngữ Việt Nam của Nguyễn Lân. Ấy là do chỉ mới được lướt qua và cũng chỉ nhận xét về loại lỗi giảng sai chứ chưa kể đến các loại lỗi khác như: ghi chú sai về từ nguyên, ghi không đúng nguyên văn thông dụng hoặc không đủ từ của thành ngữ, v.v... Và ấy là còn do chỉ mới hạn chế sự nhận xét ở 188 trang thuộc bốn chữ cái «a», «ă», «â» và «b» (tr. 15-202) mà thôi chứ không có thời gian để đọc tất cả 2094 trang cổ văn từ đầu đến cuối (tr. 15-2108). Dĩ nhiên là chúng tôi không có ý lấy tỉ lệ 33 lỗi trên 188 trang làm tỉ lệ chung cho cả quyển từ điển. Nhưng chúng tôi vẫn có cái cảm giác rằng hình như là người ta có thể bất chợt tìm thấy lỗi này lỗi khác đâu đó trong quyển sách một cách không lấy gì làm khó khăn.

Đương nhiên, Từ điển từ và ngữ Việt Nam của Nguyễn Lân là một quyển sách cần thiết và bổ ích. Nhưng như đã thấy không phải là mọi mục từ của nó đều chính xác. Vì thế và vì cả độc giả của nó nữa, nên chúng tôi mới mạo muội viết bài nhận xét cỏn con này.

(Đăng lần đầu tiên trên tạp chí Văn, bộ mới, số 6, tháng 9.2000.)

Nguồn: talawas.de